Adl-i İlahi

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi


İlk mısrada "ayn'ul-yakiyn" aşamasına, evreni ve evrendeki her şeyi O'nun tecellisi ve yerli
yerince iyi görmeye vardığına, ikinci mısrada ise "hakk'ul-yakiyn" derecesine varma dileğine işaret
vardır.

Hâfız; diğer gazellerinde de, arif kişinin gerçeğe varışından sonra yalnızca olgunluk (kemal) ve
güzellik göreceği, evreni böyle yorumlayacağı gerçeğini belirtir. Meselâ şu beyitte olduğu gibi:
Rû-yi hûbet ayetî ez lutf ber-ma keşf kerd
Zin sebeb coz lutf-u hûbî nîst der tefsîr-i mâ
Güzel yüzün, lütuftan bir ayeti bize açıkladı.
Bu sebeple, bizim tefsirimizde lütuf ve iyilikten başka bir şey yoktur.
Yine başka bir yerde de şöyle diyor:
Merâ be-kaar-i cihan çendân iltifât nebud
Ruh-i tu der nazar-i men çenîn hoşeş ârâst.
Ben, evrende olup biten işlere fazla ilgili değildim
Senin yüzün onu, evreni, benim gözümde böylesine güzel kıldı.

Esasen Hâfız gibi irfanî bir dünya görüşüne sahip, felsefî çokluğun yerine "vahdet"i, felsefî
illiyet (nedensellik) görüşü yerine tecelliyi, felsefî gereklilik yerine aşk ve güzelliği koyan, evreni
"mutlak güzelliğin tek tecellisi" olarak gören, bir kişi, nasıl olur da Hayyam (13) veya Ebu'l-A'la el-
Maarrî (14) gibi düşünebilir? Hâfız; "vahdet", "cilve" (15) ve "güzellik"ten ibaret olan ve kendi irfanî
(tasavvufî) dünya görüşünde yer alan üç unsuru, ünlü bir gazelinde, en güzel ve en açık biçimde
açıklamıştır:

Aks-i rûy-i tû çû der âyine-i câm oftâd
Ârif ez pertov-i mey der tama'-i hâm oftâd
Hüsn-i rûy-i tu be-yek cilve ki der âyine kerd
İn heme nakş der âyine-i evhâm oftâd
İn heme aks-i mey-o nakş-i nigarîn ke numûd
Yek fürûğ-i ruh-i sakîst ke der câm oftâd
Yüzünün aksi; kadehin aynasına düştü de,
Arif, şarabın bu parıltısından ham tama'a kapıldı. (Elde edemeyeceği şeyler peşine
düştü.)

Yüzünün güzelliği aynada bir kez belirdiğinde,
Vehimler aynasında da bunca nakışlar belirdi.
Bütün bu şarabın aksi, görünen bu güzel nakışlar,
Sâkinin yüzünün bir kez kadehte yansıyıp parlamasındandır.
Bazılarının yanılmasına ve yukarıda andığımız beyti; yaratılış düzenine Hâfız'ın bir itirazı
olarak görmelerine sebep, "hata örtücü" (hata-puş) kelimesinin kullanılmış olmasıdır. Oysa burada
irfanî edebiyatta çok başvurulan edebî sanatlara başvurulmuş ve bunlar gözden kaçırıldığı için
kelime dış anlamı ile ele alınmıştır. Ayrıca, Hâfız'ın, "pir"e o kadar saygısı ve inancı varken, nasıl
olur da onu kınamış olabilir? Eğer "pîr"in sözünü Hâfız doğru bulmuyorsa, "pîr" ya bilerek yalan
söylemekte, bir tür yaltaklanma ve iltifata başvurmaktadır, ya da ahmaklık ve saflık dolayısı ile
böyle demektedir.

Hâfız bazı şiirlerinde "şerr"i, kötülüğü yorumlayabilmenin temel sırrını açıklamıştır: Hilkat'in,
yaratılışın parçalanmaz ve bölünemezli-ğini en iyi biçimde belirtmiştir. Yeri gelince bu konu
üzerinde duracağız. Şimdilik kısaca tekrarlayalım: Hâfız'ın bu ünlü beyitte yaratılış düzenini
eleştirmek veya pirin yanlış yaptığını belirtmek istediğini düşünmek, bilgisizce bir düşüncedir.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



Zerdüşt Dini, Mazdekiler ve Mecusiler hakkında farklı yorumları da öğrenmek
isteyenler Prof. Dr. Mikail Bayram’ın Süleymaniye Vakfı’nda verdiği "Zerdüşt ve
Avestası" adlı Din ve Tarih Seminerini izleyebilirler. Her ne kadar dile getirilen
bazı ifadelere katılmasam da sunulan tarihi bilgiler gayet faydalı.

“http://www.kurandersi.com/
vakiftaki-etkinlikler/prof.dr.mikailbayram/zerdust-ve-avestasi-1.html”

“http://www.kurandersi.com/
vakiftaki-etkinlikler/prof.dr.mikailbayram/zerdust-ve-avestasi-2.html”

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi


Açıklamalar:

(1) Şiiliğin On İki İmam Mezhebi'nde (İsnâ aşeriyye) İslâm'ın imana ilişkin üç ana ilkesi tevhid,
nübüvvet ve mead ilkesidir. Allah'ın birliğine, Peygamberlere, Resul-i Ekrem'in (s.a.a) getirdiği
Kur'ân-ı Kerim'e ve bu Kitab'ın kesinlikle tebliğ ettiği ahiret hayatına iman etmeyen "Müslüman"
sayılmadığı için, bu üç ilkeye Usul-i Din denir.

On iki İmam Mezhebi'nden sayılmak için ayrıca iki iman ilkesine de iman etmek gerekir ki
bunlar da İmamet (On İki Ehlibeyt İmam'ının imamlık, diğer bir deyişle İslâm imanını ve
uygulamasını yerleştirici ve yayıcı önderlik görev ve makamına inanç) ve adl (Allah'ın, bu kitapta
açıklanan anlayış ile adil olduğuna inanç) ilkeleridir. Bu iki ilke, diğer üç ilke ile birlikte, "Usul-i Din
ve Mezheb"i meydana getiren beş ilkedendir. Tevella (Allah'ın velilerini ve özellikle Resul-i Ekrem'i
ve Ehlibeyt'ini sevmek) ile teberrâ (Allah'ın velilerine düşmanlık ve zulmedenleri sevmemek ve
onlardan uzak durmak) ilkeleri de gönül durumu ile ilgili ve yukarıdaki ilkelerin tabiî sonucu
oldukları için, bazılarınca "Usul-i Din ve Mezhep"ten sayılır (H.Hatemi).

(2) Hâce Nasîruddîn-i Tûsî: On üçüncü miladî yüzyılın büyük İslâm düşünürlerindendir.
(1198-1274) Moğollar'a yakınlaşmasının, Müs-lümanları koruma ve İslâm beldelerinin yakılıp
yıkılmasını önleme a-macı ile olduğu ve bunu bir ölçüde başardığı söylenir. Nitekim çağdaşı
Mevlânâ da bir ölçüde benzer tedbirlere başvurmuş sayılabilir.

(3) Mebde: Sebep anlamında terim olarak kullanıldığı gibi, bir hareketin başlangıcına,
başlangıç noktasına da denir. Mebde'-i Âlâ Allah'tır, varlıkları yaratandır.

(4) Kur'ân-ı Kerim'de, eski İran Dini'ni de başlangıçta kitabî dinler gibi saymaya elverişli bir
ayet-i kerime vardır (Hacc Suresi, 17) . Bu ayet-i kerimede, Yahudiler (Musevîler), Hıristiyanlar
(Nasranîler) ve -sonradan Sabiî a-dını takınan müşrikler değil de- Hazret-i Yahya'yı (a.s) kabul edip
Ha-zret-i İsa'yı (a.s) kabul edemeyen Sabiîler ile "Mecus" sayıldıktan sonra, "müşrikler" ayrıca
zikredilmektedir. Şu hâlde, Zerdüşt de Kur'-ân-ı Kerim'de adı açıkça anılmayan Tevhid dini
peygamberlerinden birisi olabilir. Büyük bir ihtimal ile bu tevhid dini sonradan tahrif edilmiş ve
"ikici" bir görünüm kazanmıştır. Başta, tek Tanrı (Allah) inancı vardı ve belki de Angrimanyu
(Ehrimen) İblis'e ve Ahuramazda (Hormoz) da Ruh'a; Ruh'ul-Kudüs'e tekabül ediyordu.
Hıristiyanlık nasıl başlangıçta bir tevhit dini iken daha sonra Ruh'ül-Kudüs ve Hazret-i Mesi-h'in de
uluhiyyete katılmaları yanlış inancına (teslis) saplanmış ise, başlangıçta Ehrimen'i sadece "kışkırtıcı
ve kandırıcı" olarak kabul eden Mecusîler de daha sonra O'nda bir Şer Tanrısı niteliği gör-meye
başlamışlardır. C. Huart ise, Sasanîler döneminde "Tektanrıcı (Monot-heistigue) bir eğilim
görüldüğünü, iki ilke; hayır ve şer ilkelerini meydana getiren Hormoz (Ormazd) ve Ahriman
(Ehrimen) üzerinde tek ve yüce bir Tanrı (Allah) inancı belirdiğini, dördüncü ve beşinci miladî
yüzyıllarda bu inancın İran Mecusîliği çerçevesinde belirginleşmiş olduğunu ileri sürer. Yezdan,
muhtemelen daha sonraları bu tek Tanrı'yı (Allah'ı) ifade etmek üzere kullanılan bir terim olmakla
birlikte, belki de ara dönemde yine tanrılaştırılmış olan bazı görünmez varlıkların (melek veya cin)
adı olan "yazata / İzed"in çoğulu idi. Büyük bir ihtimal ile bugünkü "Mardin" kentinde doğan (M. S.
215) Mani (Ma-nes) burada, Kur'ân-ı Kerimde zikredilen ve Yahya Peygamber'e tâbi olan Sabiîler
ile de karşılaşmıştı.

Yine büyük bir ihtimal ile Zerdüştiliğin Paulus'u da bu adam olmuş ve Mani Dini "ikici"
düşünceye temel önem verdiği için Tevhid düşüncesini iyiden iyiye bulandırmıştı. Daha sonra, belki
de Hıristiyanlığı da bozan eski Hind ve Babil batıl dinlerinin etkisinde ortaya çıkan bu din bazı
Hıristiyan mezheplerini etkilemeyi sürdürecektir. Bu dinin etkileri Önasya'dan Afrika ve İspanya'ya
kadar uzanacaktır. Bugünkü Hıristiyanlığın "şer" ve "İblis" anlayışı üzerinde Mani dini ikiciliğinin
etkileri -özellikle halk Hıristiyanlığında- sezilmektedir.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



(5) Avesta "bilmek", "bilgi" demektir. Almanca "Wissen" sözcüğü ile yakınlığı olabilir. Eski İran
Dini'nin kutsal kitabıdır. Babil tutsaklığında Tevrat'ın yitirilişi ve sonra doğru-yanlış toplanışı gibi,
büyük bir ihtimal ile tevhid inancını aksettiren Avesta da Makedonyalı İskender'in İran'ı istilası
sırasında yitirilmiştir. Metinde, merhum Mutahharî "Gatalar" bölümünde tevhid inancının yer aldığı
fikrinin varlığına değinmektedir. Nitekim Bertho-let/Goldammer de Gatalar (Gathas) bölümünün
Zerdüşt'e (Zarathustras) ait özgün ve en eski bölüm olduğu görüşündedir. Clement Huart'ın verdiği
bilgiye göre, Ahuramazda (Hormoz), en büyük tanrı sayılmakta idi. Bu da, hiç değilse Arap
müşriklerinde de bazen görüldüğü gibi, eski İran Dini'nin kökeninde tevhid inancının olduğunu ve
daha sonra "ikici" bir görünüm aldığını gösterebilir. Avesta adı verilen kitap, eski bir İran lehçesi
olan "Zend" ile yazıldığı için "Zend-Avesta" diye de anılır.

(6) Ehl-i Kitab, sonraları bu emaneti koruyamamış olsalar ve "kitab"ları tahrif edilmiş olsa
dahi, önceki ilâhî kitaplara tabi olan Yahudiler ve Hıristiyanlar ile, Hacc Suresi, 22/17 ile teyit edilen
rivayetler dolayısı ile Ehl-i Kitab sayılan Mecusîler (Zerdüştîler)dir.

(7) Sasanî dönemi Zerdüştîleri, Mani Dini ve Mazdekîler: Sasanîler, 3. miladî yüzyıl
başlarından İran'ın İslâm çerçevesine girişine kadar İran'da hüküm sürmüş olan hanedandır.
Merhum Mutahharî, Zerdüşt'ü hak peygamberlerden saymadığı gibi, Sasanî dönemi Zerdüştîleri'nin
de "ikici" olduklarını kesin olarak söylemektedir. Buna karşılık; Sasanî döneminde de
hayır ve şer ilkeleri üzerinde tek ve üstün Tanrı (Allah) inancı bulunduğunu söyleyenler vardır.
Esasen böyle olmasa idi, İran Mecusilerine "Ehl-i Kitab" muamelesi yapılmaz ve "Ehl-i Kitab" sayılı
dinlerinde serbest bırakıldıkları hâlde Mecusîler büyük çoğunlukları ile İslâm'ı benimsemezlerdi.
Hıristiyan, Yahudî ve Sabiî "Ehl-i Kitab"ın İslâm'ı benimsemede aynı derecede hevesli
görünmemesine rağmen İran'ın çoğunlukla Müslüman olması ve çok küçük bir Mecusî (Zerdüştî)
azınlık kalması; eski İran hakîmlerinin, felsefî düşüncede tevhid'e "teslis" inancına sahip olanlardan
çok daha fazla yaklaşmış olduklarını gösterir. Suhreverdî (Şeyh'ul-Işrak) de bu kanaatte idi ve
herhâlde bu fikirleri yanlış anlaşılarak şehit edildi. Nitekim Merhum Mutahharî de İslâm'ın,
Mecusîleri "Ehl-i Kitab"dan saymasını, bu dinin temelinde tevhid inancı olduğuna işaret olarak
görme eğilimindedir.

(8-) Georges Dumezil (1898-1986): Fransız Din Tarihçisi ve Dilbilimci. İstanbul
Üniversitesi'nde 1925-1931 yılları arasında karşılaştırmalı din tarihi dersleri vermiştir. Hint-
Avrupa halklarının dinleri üzerinde ve Kafkas dilleri üzerinde çalışmaları vardır.

(9) Gazâlî (1059-1111): Ebu Hamid Muhammed Gazâlî, "Hüccet'ul-İslâm" lakabı ile anılan ünlü
İslâm bilginidir.

(10) Hâfız: Şemseddin Muhammed Hâfız, 726 hicrî (1325/1326) yılı dolaylarında Şiraz'da
doğdu. 791'de (1388/1389) Şiraz'da vefat etti. Gerek söyleyiş güzelliği ve gerek irfan ve hikmet
anlamlarına yorumlanabilecek mecazlı ve simgeli sözleri ile İran Edebiyatı'nın ve Dünya
Edebiyatı'nın önde gelen şairlerindendir. Divanının Türkçe çevirisi, Merhum Gölpınarlı çevirisi ile
Millî Eğitim Bakanlığı yayınları arasındadır.

Kullandığı simgeler dış anlamları ile alınır da söyleyiş biçimine de uzak kalınırsa, itiraz edilecek
hususlar bulunabilir. Nitekim Mevlânâ'nın şiirleri hakkında da aynı şey söylenebilir.
Unutulmamalıdır ki, dönemlerinde gerçek bir "İslâmî" hukuk devleti olmayışı ve düşünce
hürriyetinin çok sınırlı oluşu da şairleri simgeli konuşmaya itmiştir. Mutahharî, Hâfız'ın şifrelerini
çözmeye ehil bir zat olarak söylediklerini üstadane yorumlamaktadır.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



(11) Tevriye: "Artsama" olarak Türkçeleştirilmektedir. "Bir anlatım inceliği elde etmek için,
çok anlamlı bir sözcüğün yakın anlatımının değil de uzak anlatımının kullanılması sanatı.(TDK)"
Tevriye; irfanî, fık-hî ve edebî terimdir. Setr ve ihfa (örtme ve gizleme) anlamındadır. Eh-lullah, kendi
hâllerinin, vardıkları mertebenin gerçeklerini ehl-i zahire, henüz iç anlamları kavrayamamış
olanlara ve mübtedilere (başlangıçta olanlara) açmamalı, gizli tutmalıdırlar. Aksi takdirde, onlar bu
gerçeklere henüz ehil olmadıkları işin inkâr ve itiraza kalkışabilirler. Tevriye, edebiyatta ve fıkıhta,
sözün örtülmesi, gizlenmesi demektir. Edebiyat sanatı olarak birisi karib diğeri garib (birisi yakın,
diğeri az kullanılır ve uzak) iki anlamı olan bir kelime kullanılarak ve gizli bir karine ile uzak anlam
kastedilerek tevriye yapılır.

(12) İbham: Edebî ve usulî bir terim olarak, "mübhem ve na-malum olmak, böyle söylenmiş
olmak" demektir. Mübhem olan bir söz, çeşitli şekillerde yorumlanabilir. Bir açıklamaya ve
açıklama aracına ihtiyaç vardır. İbham (kapalıcalık): Etkisini artırmak için anlamı bilerek, isteyerek
kapalıca bırakış.

(13) Hayyam: Ebu'l-Feth Ömer İbn İbrahim Hayyam, Horasan'ın Nişabur şehrinde doğmuştur.
Vefatı 1130 yıllarında aynı şehirdedir. Devrinin büyük bilginlerindendir. Tıb, matematik ve
astronomide özellikle önde gelenlerden idi. Sultan Melikşah'ın takvim ıslahı için görevlendirdiği
bilginlerdendir. Bilim yönü ile değil de rubaileri ile dünyaca ün kazanmış, ne var ki Hayyam'ın
kişiliği de -kısmen Mevlânâ ve Hâfız gibi- yanlış anlaşılmıştır. Merhum Mutahharî'nin ona
aidiyetinden şüphe ettiği rubai ona ait olsa bile, Hayyam yine de "sulu bir ayyaş" değil, sadece bazı
konularda şüpheden kurtulmamış, fakat onurlu ve bilgin bir düşünür sayılabilir. Oysa Batı'da ve
bizde Hayyam bir meyhane nüktedanı gibi gösterilir.

(14) Ebu'l-Alâ el-Maarrî: Ahmed İbn Abdullah İbn Süleyman (973-1058): Arap dilbilimci ve
şairi. Küçük yaşta iken çiçek hastalığı dolayısı ile gözleri görmez oldu. Belki bu olgunun da etkisi ile,
kötümser ve şüpheci söz ve şiirleri vardır.

(15) Cilve; ilâhî sanat ve kudretin, ilâhî nurların, arifin gönül aynasına yansıması, onun
tarafından algılanması ve bunu sağlayan belirtilerdir.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi


KONUNUN BELİRLENMESİ

Konular:

– Şeytan ve İşlevi

Kaynaklar:
Murtaza MUTAHHARİ, Adl-i İlahi, Türkçesi: Prof. Hüseyin HATEMİ,
Kevser Yayınları, 2005, s.79-84.
Allâme Muhammed Hüseyin TABATABAİ, El-Mizan fi Tefsir-il Kur'an,
Cilt 8, Türkçesi: Salih UÇAN, 2005.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



Şeytan

{ Bir önceki sayıda ele alınan konuya binaen } şöyle bir düşüncenin doğması da mümkündür.
Zerdüşt dini "Yezdan-Ehrimen" ikici düşüncesine yer vermiş ise, İslâm dininde de "Tanrı ve Şeytan"
inancı, iki karşıt kutup şeklinde belirmektedir. Şu hâlde Zerdüşt dininin Ehrimen'i ile İslâm dininin
Şeytan'ı arasında ne fark var?

Oysa Zerdüşt veya Mazdek dinindeki Ehrimen ile İslâm dinindeki Şeytan arasında yerden göğe
fark vardır. Bu konuda da kısa bir açıklama gereklidir.

Avesta'nın öğretisinde "Engremenyu" veya "Ehrimen" adındaki bir varlıktan söz edilir. Bütün
kötülükler, şerler, afetler ve zarar verici varlıklar, hastalıklar, yırtıcı hayvanlar, zehirli hayvanlar,
yılanlar, akrepler, verimsiz kıraç topraklar, kuraklık ve benzerlerinin sebebi olarak Ehrimen
gösterilir. Bu gibi kötülükler, ulu Tanrı olan "Ahuramaz-da"ya veya Engremenyu (Angrimanyu)nun
rakibi olan Sepentemen-yu'ya nispet edilmez.

Avesta'nın bazı öğretilerinden anlaşılmaktadır ki, Ehrimen de başlı başına bir "ezelî kadim
cevher"dir (Yaratılmamış, başlangıcı olmayan töz, ilke). Ahuramazda Ehrimen'i yaratmamış, sadece
"keşf" etmiştir. Buna karşılık, Avesta'nın bazı diğer öğretilerinden ve özellikle Avesta'nın en
güvenilir bölümü olan Gatalar'ın bazılarından da açığa çıkmaktadır ki: Ahuramazda iki varlık
yaratmıştır. Bunlardan birisi Sepentemenyu veya Kutsal Akıl, diğeri de Habîs Akıl'dır (Ehrimen).

Herhâlde, Avesta'dan anlaşılan ve Zerdüştlerin inanmakta oldukları şudur: Evrendeki varlık ve
yaratıklar "iyi ve "kötü" olmak üzere iki bölüme ayrılırlar. "Hayır" olanlar, var olanlar, var olmaları
gerekenler, var olmaları iyi olanlar, varlıkları evren düzeni için gerekli olanlardır. Şerirler, kötüler
ise; var olanlar, fakat var olmaları gerekmeyenler ve varlıkları evren için bir eksiklik, bir kusur
olarak görünenlerdir. Bu kötüler asla Ahuramazda'nın yarattıkları değildirler. Ehrimen'in
yarattıklarıdır, ister Ehrimen de Ahuramazda'nın yarattığı bir varlık olsun, ister olmasın.

Şu hâlde Ehrimen evrendeki birçok yaratığın yaratıcısıdır. Yaratılış âleminin bir bölümü O'nun
alanına girmektedir. Ehrîmen; ya ezelî kadim bir ilke olarak Zat'da Ahuramazda'nın şeriki ve
benzeridir, ya da Ahuramazda tarafından yaratılmış olsa bile, Yaratıcılık açısından O'nun şerikidir
(ortağıdır).

Buna karşılık İslâm Dünya görüşünde evren ve evrendeki varlıklar "hayır" ve "şer" bölümüne
ayrılmazlar. Yaratılmış olmaması gereken veya kötü yaratılmış olan bir varlık yoktur. Her şey güzel,
her şey yerli yerince yaratılmıştır, her şey Zat-ı Ahadiyyet'in yaratığıdır.

Şeytan'ın alanı tekvin alanında (yaratılış alanında) yer almaz, yaratılışta Şeytan'ın hiçbir
katkısı, hiçbir etkisi yoktur. O'nun alanı teşri' alanı, kural koyma alanıdır. Şeytan, insanın
davranışlarını etkileyebilir. Onu yanıltabilir, yoksa bu alan dışında etkisi ve yetkisi yoktur. Şeytan'ın
etki gücü insanın varlık alanında bile sınırlıdır, insanın düşüncesini etkileyebilir, bedenini değil.

İnsanın düşünce alanındaki etkisi de vesvese, kuruntu uyandırmaktan, batıl bir şeyi gözünde
canlandırarak kışkırtmaktan ve yanıltmaktan ibarettir. Kur'ân-ı Kerim, Şeytan'ın bu faaliyetini
"tezyin", "tesvil" ve "vesvese" (1) gibi veya benzeri terimlerle ifade buyurur. Buna karşılık, Şeytan,
ne bir şeycik yaratabilir, ne de insana yaratılış açısından bir "tasallut"ta bulunabilir. Diğer bir
deyişle, üstün bir güç olarak insan varlığını ele geçiremez ve onu kötü işe zorla sürükleyemez. İnsan
Şeytan'ı kendi seçimi ile yetkili kılmadıkça, Şeytan'ın insan üzerinde gücü olamaz:

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



İman eden ve Rablerine tevekkül edenlerin üzerinde Şeytan'ın asla tasallutu, gücü
yoktur. O'nun gücü ancak kendisine boyun eğenlere, onu "veli" edinenleredir.I
Kur'ân-ı Kerim mahşer gününde Şeytan'ın ağzından, onu kendi sürçme ve sapmalarından
sorumlu tutanları şöyle cevaplandırmaktadır:

Benim sizin üzerinizde hiçbir gücüm yoktu. Ben çağırdım, siz bana geldiniz, karşılık
verdiniz. Beni kınamayın, öz nefsinizi kınayın!II

Şeytan'ın insan üzerindeki bu ölçü içinde kalan gücünün sebebi de insanın "ihtiyar"ı, seçme
yeteneğidir. İnsanın varlık âlemindeki derecesi, onun hür ve seçim yeteneğine sahip olmasını
gerektirmektedir. Seçme yeteneği olan bir varlık da yol ayırımında duran ve iki çağrı arasında
kalan, böylece tekamül yolundaki çabasını seçimleri sonucunda verimlendirebilen varlık demektir.

Ez cihân do bânk mî âyed be-zıdd
Ta kodâmîn ra tu bâşî musteidd
An yeki bângeş nüşûr-i etkıya
Vân diğer bângeş nufûr-i eşkıyâ
Evrenden, birbirine karşıt iki ses yükselir:
Hangisine istidadın (eğilimin) var, bunu anlamak için gelir.
Bir ses takva yolunu ilân eder,
Diğeri ise eşkıya içindir. (2)

İslâm dünya görüşünce, hiçbir varlık yaratılışta kendi başına buyruk bir göreve, bir role sahip
değildir. Her varlık, aslında ilâhî meşiyet ve irade tarafından bir görev için yaratılmıştır. Kur'ân-ı
Kerim'e göre meleklerin görevi yaratılışta ilâhî meşiyeti yerine getirmek, gerçekleştirmektir.
Şeytan'ın böyle bir görevi bile yoktur, nerede kaldı ki bir şey yaratabilsin, yaratmış olabilsin. Oysa
Avesta'ya göre Şeytan da Ahuramazda karşısında bağımsız bir yaratıcı olarak görülebilir.
Bu sebeple İslâmî metinler tercüme edilirken, Şeytan için eski İran dinî terimleri ile "Ehrimen"
veya "div" (dev) gibi karşılıklar kullanmak ağır bir yanlışlığa yol açmak demektir. Şeytan'ın eski
Farsça'da karşılığı yoktur, şu hâlde bu kelime aynen kalmalıdır.

Şeytan Kur'ân-ı Kerim'de asla Tanrı karşısında karşıt kutup durumunda değildir. Hatta tabiatta
Allah'ın görevlendirdiği varlıklar olan melekler karşısında bile bir kutup durumunda olamaz.
Müslüman halkımızın genel olarak "cinn" anlayışı da Kur'ân-ı Kerim'de gösterilenden farklıdır.

Kur'ân-ı Kerim'e göre "cinn", insan gibi bazı yükümleri yerine getirmekle yükümlü (mükellef) olan,
ancak "gö-rünmez" olan bir varlıktır. Halkın tasavvurunda ise "cinn", "melek" seviyesinde olan bir
varlıktır. Böylece, Kur'ân-ı Kerim "cinn"i insan seviyesinde sayarken, halk melek seviyesine çıkarır.
Şeytan; Kur'ân-ı Kerim'in nassı ile, "cinn" türündendir. İslâm dünya görüşünde meleklerin yaratılış
düzeninde bir görevleri varken, cinlerin bu açıdan hiçbir görevleri yoktur. İslâm edebiyatında
"cinn" ve "melek"in akran sayılması, eski Zerdüşt dini kavramlarının zihinlerindeki etkisinin
devamından ileri gelen bir yanılgı olsa gerektir.
--------------------------------------------
I- Kur'ân-ı Kerim, Nahl, 99-100.
II- Kur'ân-ı Kerim, İbrâhîm, 22.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



Konumuza dönersek, İslâm dünya görüşü -Zerdüşt, Mani ve Maz-dek dünya görüşünden farklı
olarak- tek kutupludur. Şeytan da Kur'â-n-ı Kerim'de buyurulan: "O yarattığı her şeyi güzel
(gerektiği gibi) yarattı."I ve: "Rabbimiz, yarattığı her varlığa yaratılıştan lâyık olduğu behreyi
verdi ve yol gösterdi."II buyruklarının kapsamına girer.

Şeytan'ın varlığı, ayartıcılığın (şeytanet) varlığı ve Şeytan'ın saptırıp ayartışı; bir hikmet ve
maslahata dayanmaktadır ve bu hikmet ve maslahat gereğince Şeytan "nisbî şer"dir, gerçek ve
mutlak bir "şer" değildir (3).

Tümünden daha şaşırtıcı olanı, Kur'ân-ı Kerim'e göre, Şeytan'a "ayartma" görevini de bizzat
Allah'ın verişidir. İsrâ Suresi'nin 64. ayet-i kerimesinde şöyle buyurulur:
(Allah Şeytan'a hitaben buyurdu ki Onlardan (Ademoğullarından) güç yetirdiklerini
sesinle sarsıntıya uğrat; atlı, yaya, bütün ordunla yürü üstlerine (çeşitli yöntem ve
yollarla). Mal ve evlâtta onlara ortak ol, onlara vaatte bulun! Şeytan ise onlara ancak
aldatıcı vaatler yapar.III

Şeytan da bu göreve hazır olduğunu bildirmiş görünmektedir:
Beni yoldan çıkarttığın için, onların yolunda duracak, senin doğru yolundan ayırmak
için önlerinden, arkalarından, sağlarından sollarından geleceğim ve onların çoğunu
şükredicilerden bulamayacaksın!IV

Burada Şeytan'ın "ayartma" görevinin anlamı: daha önce belirttiğimiz gibi, "vesvese" doğurmak
ve "çağırmak"tan ibarettir, veya göstermektir, yoksa Şeytan'ın zorlayıcı gücü yoktur.
Yaratılış düzenin Şeytan'ın yetki alanına girmediğini söylerken, Şeytan'ın hiçbir görevi
bulunmadığını söylemek istemiyoruz. Yaratılan bir varlığın hiçbir görevi olmamasına imkân var mı?
Amacımız şudur: Şeytan; kısmen de olsa yaratıcı değildir {yani yaratılışta hiçbir etkisi yoktur},
Allah'a karşıt bir kutup da değildir. Evren'in dikey düzeninde, aşamalı sıralamada melekler gibi de
bir görevi yoktur. Şerre çağırma konusundaki gücü de zorlayabilme derecesinde değildir. Şu hâlde
Şeytan'ın ve cinnin bir görevi olsa bile, bunların derecesi "insan"dan üstün değildir.
Bu konuyu açmamızdaki asıl amacımız şudur: Kur'ân-ı Kerim, Şeytan konusunu öyle
açıklamıştır ki "Tevhid" inancına en küçük bir zarar verilmemiş. "O'na benzer hiçbir şey yoktur."V

ilkesi, Yaratıcı'nın tekliği inancı "Halk ve Emr O'na aittir."VI ilkesi, "De ki; Allah'tır her şeyin
yaratıcısı."VII ilkesi, "Mülkte O'nun hiçbir ortağı yoktur."VIII ilkesi, hiçbir şekilde ihlal
edilmemiştir.
-----------------------------------
I- Kur'ân-ı Kerim, Secde, 7.
II - Kur'ân-ı Kerim, Tâhâ, 53.
III- Kur'ân-ı Kerim, İsrâ, 64.
IV- Kur'ân-ı Kerim, A'râf, 16.
V- Kur'ân-ı Kerim, Şûrâ, 11.
VI- Kur'ân-ı Kerim, A'râf, 54.
VII- Kur'ân-ı Kerim, Ra'd, 16.
VIII- Kur'ân-ı Kerim, İsrâ, 111.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



Yazının devamını Allâme Muhammed Hüseyin TABATABAİ’nin “El-Mizan fi Tefsir-il
Kur'an” adlı eserinin sekizinci cildinde Araf Suresinin ilk 25 ayetini tefsir ettikten
sonra “İblis ve Fonksiyonu Hakkında” başlığı altında sunduğu açıklamaları
oluşturmaktadır. Bu derin analizi dikkatlice okumanızı tavsiye ederim.

İBLİS ( şeytan ) VE FONKSİYONU HAKKINDA

"İblis" konusu, nazarımızda bayağılaşmış ve önemsiz bir konu hâline gelmiştir. Sadece bazı
zamanlar onu hatırlar, ona lânet okur, onun şerrinden Allah'a sığınır veya bazı düşüncelerimizin
şeytanî olduklarını, onun vesveselerine ve kışkırtmalarına dayandıklarını söyleyerek onları
kötüleriz. Fakat duyu organlarımızın algılarına kapalı bu acayip varlığın mahiyeti ve insan soyu
üzerindeki şaşırtıcı tasarrufu ve etkinliği konusunda Kur'ân'ın neler söylediğini inceleyip tespit
etmeye yanaşmayız.

Oysa İblis, şaşırtıcı boyuttaki genişliğine rağmen insanlık âlemine eşlik ediyor. İnsanın
varoluşundan süresinin dolacağı ana, dünyanın yok oluşu ile defterinin dürüleceği ana kadar hep
onunla beraber oluyor. Ölümden sonra da onu yalnız bırakmıyor. Sonra da onu sürekli cehennemlik
yapıncaya kadar yoldaşı oluyor. Bizden biri ile birlikte olduğu gibi, aynı anda başkası ile birlikte
oluyor. Açıkta olduğu gibi gizlide de insanla beraber oluyor. Bütün hareketlerinde ona eşlik ediyor.
Hatta zihninin en saklı köşelerindeki gizli hayallerine, iç âleminin kıvrımlarında sakladığı
düşüncelerine bile sızabiliyor. Hiçbir şey ona engel olamıyor. Hiçbir şey onun insanı ihmal etmesine
sebep olmuyor.

Araştırıcılarımıza gelince, bakıyoruz ki onlar, bu konuyu incelemeyi ihmal etmişler. Sadece İslâm'ın
ilk dönemlerindeki âlimlerin görüşlerine dayanmışlar. Onların açtıkları çığırı izlemekle yetinmişler.
Bu görüşler de, Kur'ân'ın ayetleri ile ilk kez karşılaşılan sıradan zihinlerde beliren sade görüşlerdi.
Arkasından her grup anlayabildiğine dayanarak öbür gruplarla çatışmaya girişmiş. Herkes kendi
görüşüne sımsıkı sarılmış, çeşitli tartışma metotları ile görüşünü savunmaya koyulmuş. Bu
bağlamda bu konunun problemleri sayılmış, sorular ve cevaplar sıralanmıştır. [Örneğin denmiştir
ki:]

Allah, kim olduğunu bildiği hâlde İblis'i niye yarattı? Meleklerden olmadığı hâlde onu niye melekler
arasına koydu? Emre uymayacağını bildiği hâlde ona niçin secde etmeyi emretti? Niçin onu secde
etmeye muvaffak etmeyip sapıklığa düşürdü? Secde etmeyince onu niye yok etmedi? Yeniden
dirilme gününe veya belirli bir vaktin gününe kadar ona niçin mühlet verdi? Damarlarında kan gibi
dolaşmasına imkân verecek şekilde insanlar üzerinde etkili olmasına niçin izin verdi? Niçin onu
piyade ve süvari birlikleri ile destekleyerek insan hayatı ile ilgili olan her şeye onu musallat etti?
Niçin duyu organları tarafından algılanmasını sağlayıp insanların onun şerrinden korunmasına
imkân vermedi? Niçin ona sağladığı desteklerin aynısını insana sağlamadı? Niçin Âdem ile soyunun

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



yaratılışındaki sırları ondan saklayıp insanı yoldan çıkarmaya heveslenmemesini sağlamadı?
Allah'tan en uzak ve onun çok nefret ettiği bir varlık olduğu hâlde, nebi veya melek olmadığı hâlde
Allah ile nasıl karşılıklı konuşma yapabildi? Bu karşılıklı konuşma mucize yoluyla mı gerçekleşti,
yoksa maksada delâlet eden sonuçlar var etmek suretiyle mi? Öyle veya böyle gerçekleştiğine ilişkin
herhangi bir delil olmamakla birlikte, kimi öyle olduğunu savunmuş, kimi böyle olduğunu
savunmuş.

Sonra İblis nasıl cennete girdi? Orası temizlik ve kutsallık yurdu olduğu hâlde orada vesvese, yalan
ve günah işleme eylemleri nasıl meydana gelebildi? İblis'in söyledikleri Allah'ın söylediğine ters
olduğu hâlde Âdem ona nasıl oldu da inandı? Ahiret inancına ters düştüğü hâlde Âdem, sonsuz
egemenliğe ve ebedîliğe nasıl ümit bağladı? Masum bir peygamber olduğu hâlde nasıl oldu da günah
işledi? Günahlarından tövbe eden kimse hiç günah işlememiş gibi olduğu hâlde tövbesi kabul edilen
Âdem Peygamber, niçin daha önceki makamına döndürülmedi? Nasıl? Nasıl?
Konuyu inceleyenler, gerçek incelemeyi ihmal ederek sorulu cevaplı tartışmalara dalmayı o kadar
ileri boyutlara vardırmışlar ki, bunlardan biri, Kur'ân'da sözü edilen Âdem'in türsel bir sembol
olduğunu, bize nakledilen hikâyenin ise katıksız bir hayalî hikâye olduğunu ileri sürmüş; başkaları
da, Kur'ân'da sözü edilen İblis'in insandaki kötülüğe çağıran güç olduğunu iddia etmişlerdir.

Diğer başkaları da şu görüşleri savunmuşlardır: Kötülüklerin, iğrençliklerin yüce Allah'a izafe
edilmesi sakıncasızdır. Bütün günahlar, O'nun fiilleri cümlesindendir. O, kötüyü ve çirkini yaratarak
düzelttiğini bozar. Güzel O'nun emrettiği ve çirkin ise O'nun yasakladığı şeylerdir.
Diğer başkaları, Âdem'in peygamber olmadığını söylerken, başka bazıları da, peygamberlerin
mutlak anlamda masum olduklarını ileri sürmüşlerdir. Daha başkaları ise, peygamberlerin
peygamber olmadan önce masum olmadıklarını ve cennette geçen olayın Âdem'in peygamber
olmasından önce meydana geldiğini savunmuşlardır. Başka bazıları ise, bütün bu olup bitenlerin
imtihan ve deneme olduğunu söylemişler, fakat insanların birçoğunu sapıklığa ve çoğunluğunu
helâke sürükleyen bu imtihanda gerçek kriterin ne olduğunu belirtmemişlerdir. Oysa eğer soruları
ve kuşkuları kökten ortadan kaldıracak bir kriter olmazsa, yukarıdaki soruların hepsi geri gelir.
Bu inceleme çabalarının başarıya ulaşmasını engelleyen ve sonuçlarının bozulmasına sebep olan
faktör şudur: Bu incelemeleri yapanlar, bu incelemelerinin gerçek yönlerini itibarî yönlerinden
ayırt etmemişler. Tekvin ve teşrii birbirinden ayırmamışlar. Bu yüzden incelemelerinin düzeni
bozulmuş, çoğu kere teşriî hükümlerde ve toplumsal konularda egemen olan itibarî ilkelere
dayanarak tekvin alanında hükümler vermişler.

Tekvin alanı ile bağlantılı bu dinî gerçekleri incelemek isteyen hür düşünceli ilim adamlarının
aşağıdaki hususları irdeleyip netliğe kavuşturmaları gerekir:

1- Yaratmanın ve var etmenin etkisi ile var olan her nesne, özü itibariyle -başka nesnelerle
bağlantısız öz varlığı ile- mutlaka hayırlı ve güzeldir. Muhal olsa da farz edelim ki özü itibariyle kötü
olan bir nesne, Allah'ın yaratma eyleminin etkisi ile var oldu; Allah ile başlayan, O'nun rızkı ile
rızıklanan ve sonunda O'na varan bir varoluşun fonksiyonlarına sahip oldu; böyle bir varlığın
durumu, tıpkı diğer varlıkların durumu gibi olur, onda kötülük ve çirkinlik izleri bulunmaz. Yalnız
bu varlıkla başka varlıklar arasında bir ilişki oluşursa, o zaman varlık âlemindeki adil düzeni

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



bozması veya bir grup varlığı iyilikten ve mutluluktan mahrum etmesi söz konusu olabilir. İşte az
önce sözünü ettiğimiz varlıklar arası görecelik ve bağlantı budur.

Bundan dolayı ilâhî hikmete göre, bu zararlı varlıkların var olabilmesi için varlık âlemi açısından
zararlarını kat kat aşacak bir oranda faydalı olmaları gerekir. Şu ayetler bu gerçeğin delilleridir: "O
ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı." (Secde, 7) "Kutludur âlemlerin Rabbi olan Allah." (A'râf,
54)"(Evrendeki) her varlık, O'nu överek tesbih eder. Fakat siz onların tesbihlerini anlamıyorsunuz."
(İsrâ, 44)

2- Varlık ve yaratılış âlemi, parçalarının çokluğuna ve çapının genişliğine rağmen birbiri ile
bağlantılıdır, sonu başına dayalıdır. Bir bölümünün var edilmesi, hepsinin var edilmesiyle olur. Bir
parçasının düzeltilmesi, ancak bütünün düzeltilmesi ile mümkündür.

Buna göre âlemin parçaları arasındaki varoluşsal farklılık, -ki âlemi âlem yapan da bu
farklılıklardır- sonra da bu parçaların arasındaki bağlantı, ilâhî hikmete göre varlık âleminin
parçaları arasında çatışma, çelişki, kemal, eksiklik, mevcudiyet, yok olma, kavuşma, mahrumiyet
ilişkisinin kaçınılmaz şekilde var olmasını gerektirir. Eğer böyle olmasa, bütün varlıklar bir tek
varlığa dönüşür, aralarında hiçbir ayırım, hiçbir fark kalmaz. Böyle olunca da varlık âlemi işlevini
kaybeder. Yüce Allah şöyle buyuruyor: "Bizim buyruğumuz, ancak bir tek sözdür, tıpkı bir göz
kırpma gibi." (Kamer, 50)
Eğer bu âlemde kötülük, kargaşa, yorgunluk, eksiklik ve zaaf olmasaydı iyiliğin, sağlığın, huzurun,
varlığın, kemalin ve gücün somut örneği olmaz, hatta bunların anlamları düşünülemezdi. Çünkü biz
anlamları somut örneklerden elde ederiz.

Eğer mutsuzluk olmasaydı, mutluluk olmazdı. Eğer günah olmasaydı, ibadet olmazdı. Eğer çirkinlik
ve yerme olmasaydı, güzellik ve övgü olmazdı. Eğer ceza olmasaydı, ödül olmazdı. Eğer dünya
olmasaydı, ahiret oluşmazdı.

Meselâ itaat ve ibadet, mevlevî emirlere uymak demektir. Eğer günahkârlık demek olan mevlevî
emre itaatsizlik olmasaydı, yapılması söz konusu olan davranış zorunlu ve kaçınılmaz olurdu.
Davranış kaçınılmaz olunca, mevlevî emir anlamsız olurdu. Çünkü olmuşu yapmaya çalışmak,
imkânsız ve beyhudedir. Mevlevî emir olmayınca da, itaatin ne somut bir örneği, ne de anlamı
olurdu.

İtaatin ve günahkârlığın ortadan kalkması ile de bunlara bağlantılı övgünün ve yerginin yanı sıra
ödül ve ceza, vaat ve tehdit, uyarma ve müjdeleme, arkasından da din, şeriat ve çağrı, sonrasında da
peygamberlik, sonra da toplum ve uygarlık, sonra da her şey ortadan kalkar. Bu ölçüye göre varlık
düzenini oluşturan bütün karşıt değerler işlevsiz kalır. Bu gerçeği iyi anlamak gerekir.
Buradan ortaya çıkıyor ki, kötülüğe ve günahkârlığa çağıran şeytanın varlığı, irade özgürlüğü ve
serbest seçim yasası uyarınca işleyen ve amacı insan soyunun mutluluğu olan insanlık âleminin
düzeninin temel taşlarından biridir.

Şeytanın varlığı, tıpkı doğru yolun yan tarafları gibidir. İnsan soyu da, tabiatı gereğince Rabbine
kavuşmak için zahmetlere katlanarak o yolu kat etmek zorundadır. Bilindiği gibi bir yolun güzergâh

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



olarak belli olması için, sağında ve solunda bulunan yan taraflara ihtiyaç vardır. Yan taraflar olmasa,
orta olmaz.

Bu noktayı iyi kavrayıp şu ayetleri bu gerçeğin ışığı altında düşünmek gerekir: "(İblis) dedi ki: 'Beni
sapıklığa düşürdüğün için doğru yolunun üzerinde onlar (insanlar) için otur(up pusu kur)acağım."
(A'râf, 16) "(Allah) dedi ki: Bu, (korunması) bana düşen doğru yoldur. Sana uyan sapıklar dışında,
kullarım üzerinde senin hiçbir egemenliğin yoktur." (Hicr, 42)

Bu iki hususa dikkat edildiğinde ve secde öyküsü ile ilgili ayetler üzerinde iyice düşünüldüğünde şu
sonuca varılır:

Bu ayetler insan soyu, melekler ve İblis arasındaki gerçek ilişkileri yansıtan bir fotoğraftır. Ayetler,
bu fotoğrafı emir, söz dinleme, büyüklenme, kovma, soru ve cevap kavramları ile ifade ediyor. Bu
konudaki kafaları karıştıran bütün sorular, öykü hakkındaki yetersiz incelemeden kaynaklanıyor.
Hatta işin doğrusunun farkına varan bazıları bile bu yetersizlikten kurtulamamışlardır.

Bunlardan biri, öykünün gerçekte insan, melek ve şeytanın doğal niteliklerine işaret ettiğini
belirttikten sonra İblis'e verilen secde emri ile Âdem'e getirilen ağacın meyvesinden yeme
yasağının tekvinî olduğunu söylüyorI. Böyle demekle düzelttiklerini bozmuş oluyor. Çünkü tekvinî
olan emir ve yasağın, karşı gelmeyi ve çiğnenmeyi kabul etmeyeceğinden gaflet etmiş oluyor. Oysa
İblis bu emre ve Âdem bu yasağa karşı gelmişlerdir.

3- Bakara Suresi'nde ayrıntılı biçimde anlattığımız üzere, cennet öyküsü bize şunu anlatıyor: Yüce
Allah, gökte berzahî nitelikte bir cennet yarattı ve Âdem'i, yeryüzündeki hayatına başlayıp mevlevî
yükümlülüklere muhatap olmadan önce bu cennete yerleştirdi. Maksat şuydu: İnsanın tabiî yapısı
denemeden geçirilecek ve bu denemenin sonucunda onun için en uygun seçeneğin yeryüzünde
yaşamak olduğu ortaya çıkacak. Yeryüzünde emir ve yasak potasında pişerek terbiye olacak, ya
itaat ederek mutluluğu ve cenneti kazanacak ya da farklı bir tutum sergileyerek farklı bir karşılığı
hak edecek. Böylece Allah'a yakın olabilmesi ve mutluluk yurdunda yer edinebilmesi için bu yolu
kat etmesinin zorunlu olduğu anlaşılacak.

Bununla ortaya çıkıyor ki, tefsircilerin cennet öyküsü konusunda ileri sürdükleri sorunların hiçbiri
varit değildir. Çünkü olayın geçtiği yer, Allah dostlarının bir daha çıkmamak üzere girdikleri ebedî
cennet olmadığı gibi, şeriatın geçerli olduğu, mevlevî emir ve yasakların egemen olduğu dünya
yurdu da değildir. Orası Âdem Peygamber'in şahsının değil, insanlık karakterinin hükmünün ortaya
çıktığı bir yurttur. Çünkü daha önce açıklandığı üzere Âdem'e (a.s) secde edilmesi yolunda emir
verilmesinin ve onun cennete konmasının tek sebebi, insan oluşudur.

Şimdi sözümüzün başına dönelim:

Yüce Allah, İblis adını verdiği bu şirret yaratığın zatı hakkında fazla bilgi vermiyor. Verdiği bilgi, "O
cinlerden idi; Rabbinin emrinin dışına çıktı."(Kehf, 50) ifadesi ile bize İblis'in sözü olarak nakledilen
"Beni ateşten yarattın." ifadesinin içerdiği bilgidir. Bu ifadelerde onun yaratılış kaynağının cinler
gibi ateş olduğu belirtiliyor. Fakat yaratılış sürecinin daha sonrası hakkında net bir bilgi verilmediği
-------------------------------------------------------------------------------------------

I Muhammed Abduh ve Reşid Rıza, el-Menar Tefsiri, Cilt 8, "Öyküyle İlgili Sorunlar" başlıklı bölüm.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



gibi, insanın yaratılışının ayrıntılarına değinildiği gibi onun yaratılışı hakkında ayrıntılı açıklama
yapılmıyor.

Evet, Kur'ân'da onun çalışma tarzını anlatan bazı ayetler var. Bu ayetlerden bu konuda yararlı
olacak sonuçlar elde etmek mümkündür. Şu ayette buyrulduğu gibi: "Doğru yolunun üzerinde onlar
(insanlar) için otu(rup pusu kur)acağım. Sonra önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından
onlara sokulacağım da çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın." (A'râf, 16-17)
Bu ayette İblis'in korku, umut, özlem, arzu, şehvet ve öfke gibi psikolojik duygular ve bu
duygulardan kaynaklanan düşünceler ve iradeler yolu ile insanlar üzerinde tasarrufta bulunduğu
bildiriliyor.

Şu ayet de aynı anlamdadır: "(Şeytan) dedi ki: Rabbim, beni sapıklığa düşürdüğün için yeryüzünde
(kötülükleri) onlara süslü göstereceğim."(Hicr, 39) Yani batıl, kötü ve iğrenç şeyleri allayıp
pullayarak insanların onlara ilgi duymalarını sağlayacak ve bunlar aracılığı ile onları sapıklığa
düşüreceğim. Meselâ zina gibi. İnsan onu tasavvur eder, şehvet iç güdüsü onu allayıp pullar, şehvet
gücü sebebi ile bu günahı işlemenin sakıncaları hakkındaki zihnî direnci zayıflar ve böylece
şehvetin çağrısını onaylar ve o günahı işler.

Şu ayetler de aynı anlamı ifade ederler: "(Şeytan) onlara söz verir ve onları ümitlendirir; hâlbuki
şeytanın onlara söz vermesi, aldatmacadan başka bir şey değildir." (Nisâ, 120) "Şeytan onlara
yaptıklarını güzel gösterdi." (Nahl, 63)

Görüldüğü gibi bunların hepsi şunu gösteriyor: İblis'in çalışma alanı, insanın idraki ve çalışma aracı
da, insanın duyguları ve iç güdüleridir. İblis, bu yalancı kuruntuları ve batıl düşünceleri insan
nefsine aşılar. Şu ayetlerde buyrulduğu gibi: "O sinsi vesveseci ki, insanların kalplerine kötü
düşünceler fısıldar." (Nâs, 5)

Fakat bütün bunlarla birlikte insan şüphe etmez ki, şeytan vesvesesi diye adlandırılan bu
düşünceler ve kuruntular kendi düşünceleridir. Başka biri tarafından aşılandıklarını veya başka
birinin onlara sebebiyet verdiğini hissetmeksizin onları kendi nefsinde kendisi var eder. Bunlar,
başkasının etkisi ile ilişkisi olmayan -bir ikinin yarısıdır ve dört sayısı çift sayıdır düşüncesi gibidiğer
düşüncelerinden ve görüşlerinden farksızdır.

Buna göre bu düşünceleri ve görüşleri insanın nefsine aşılayan, onları insanın aklına salan şeytan
olduğu gibi, onları nefsinde var eden de insanın kendisidir. Bu ikisi birbiri ile çatışmaz. Eğer
aramızdaki birinin bize bir haber vermesi veya bir hüküm telkin etmesi gibi şeytan bizim düşünce
ve görüşlerimize somut biçimde sebebiyet verseydi, onun bu telkini bizim düşünce özgürlüğümüzle
bağdaşmazdı, serbest tercihimizle yaptığımız eylemin bize izafe edilmesi yersiz olurdu. Çünkü
eyleme ilişkin bilgi, tercih ve irade bize değil, ona ait olurdu. O zaman da o eylem yüzünden
kınanmamız, kötülenmemiz gerekmezdi. Oysa şeytan, bize kıyamette söyleyeceği nakledilen şu
sözünde kınanmayı ve suçlanmayı bize mal ediyor:

"(Herkese ilişkin hüküm verilip) iş bitirilince şeytan (cehennemliklere) der ki: Hiç şüphesiz Allah
size doğru bir vaatte bulundu. Ben ise size bir vaatte bulunup sözümü tutmadım. Benim sizin
üzerinizde bir nüfuzum yoktu. Sadece sizi çağırdım, siz de çağrıma uyuverdiniz. O hâlde beni
suçlamayın, kendinizi suçlayın. Şimdi ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz.

[Kerbela44]

Ynt: Adl-i İlahi



Aslında önceden beni Allah'a ortak koşmanızı da onaylamış değildim. Hiç şüphesiz zalimler için acı
bir azap vardır." (İbrâhîm, 22)

Görülüyor ki İblis, eylemi, zulmü ve kınanmayı insanlara yük-lüyor, kendisini bunlarla ilgisiz ilân
ediyor. Çağrı ve vaat dışında insanlar üzerinde herhangi bir nüfuzu olmadığını da vurguluyor. Şu
ayette buyrulduğu gibi: "Sana uyan sapıklar dışında kullarım üzerinde senin hiçbir nüfuzun yoktur."
(Hicr, 42)Bu ayette yüce Allah İblis'in sözüne uyma çerçevesi dışında insanlar üzerinde hiçbir
nüfuzunun olmadığını vurguluyor.

Şu ayet de aynı mesajı veriyor: "Yoldaşı (şeytan) der ki: Rabbimiz, onu ben azdırmadım. Fakat onun
kendisi uzak (derin) bir sapıklık içinde idi." (Kaf, 27)

Kısacası; İblis'in insan idraki üzerindeki tasarrufu, insana rağmen değil, onun imkân tanımasıyla
gerçekleşen bir tasarruftur. Böyle bir tasarruf, idrakin insanla var olması ve insanla düşüncesi
arasında eylemci ile eylem arasındaki ilişkisi gibi sıkı bir ilişkinin bulunması ile çelişmez.

Dolayısıyla şeytan, dünya hayatı ile ilgili bütün yönlerde yanıltma ve süslü gösterme sureti ile insan
idrakinde tasarrufta bulunabilir. Batılı hak yerine koyarak onu hak gibi gösterebilir. Böylece insan,
hemen her şeyin kendisini yanıltıp haktan saptıran batıl yönü ile bağlantı kurar. Bu durum, insanın
önce kendisi için, sonra da hayatı içinde bağlantılı olduğu diğer sebepler için bağımsızlık görmesine
sebep olur. Bu bağımsızlık duygusu, onu Hak'tan alıkor, gerçek hayattan gafil olmasına yol açar.
Yukarıda söylendiği gibi, İblis'in "Beni sapıklığa düşürdüğün için doğru yolunun üzerinde onlar
(insanlar) için otur(up pusu kur)acağım." (A'râf, 16) ve "Rabbim, beni sapıklığa düşürdüğün i-çin
yeryüzünde (kötülükleri) onlara süslü göstereceğim." (Hicr, 39)şeklindeki sözlerinden çıkan sonuç
budur.

Bu durum, Hakk'ın makamından gafil olmaya yol açar. Bu gaflet ise, bütün günahların kaynağı ve
temel sebebidir. Nitekim yüce Allah şöyle buyuruyor:"Biz cinlerden ve insanlardan birçoğunu
cehennem için yarattık. Onların kalpleri vardır, onlarla anlamazlar. Gözleri var-dır, onlarla
görmezler. Kulakları vardır, onlarla işitmezler. Onlar, hayvanlar gibidirler. Hatta daha da sapıktırlar.
Onlar, gaflet içindedirler." (A'râf, 179)

Dolayısıyla insanın kendisini bağımsız görüp Rabbinden gafil olması ve bundan kaynaklanan ve her
türlü şirki ve zulmü besleyen kötü inançlar, alçak vehimler ve düşünceler, şeytanın tasarrufunun
sonucu olmakla birlikte, aynı zamanda insan bu inançların, vehimlerin ve düşüncelerin kendisi
tarafından ortaya konduğunu, onun iradesinin ürünleri olduğunu sanır. Çünkü kendisini bağımsız
görür, kabullendiği inançlara, sergilediği davranışlara kendi damgasını vurur.

Bu durum, insanın hiçbir şeyin farkında olmadan, nefsinin ötesinde hiçbir şeyin bilincinde olmadan
şeytanın kesin yönetimi, kontrolü ve tasarrufu altına girmesidir. Yüce Allah şöyle buyuruyor: "O
(Şeytan) ve tayfası, sizin onları görmediğiniz yerden sizi görürler. Biz şeytanları inanmayanların
velileri yaptık." (A'râf, 27)

Şeytanların günahlar ve zulümler konusunda insan üzerindeki bu tür veliliği, meleklerin ibadetler
ve iyilikler konusunda onun üzerindeki veliliğine benzer. Şu ayette buyrulduğu gibi: "Hiç kuşkusuz,
'Rabbimiz Allah'tır' deyip, sonra (bu inanç üzere) dosdoğru hareket edenlerin üzerine melekler
iner; 'Korkmayın, üzülmeyin ve size vadedilen cennetle sevinin. Biz, dünya hayatında... sizin