TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

[zeydiyye]

Islam tarihi boyunca mezhepler arasında uzun uzadıya tartısılmıs ve ihtilaf
konusu olmus birçok mesele vardır. Bizim bu çalısmada ele alacagımız “takiyye”
konusu da bu meselelerden biridir. Taraflar, savundukları anlayıs istikametindeki
açıklamalarını en dogru hükümler olarak ileri sürmüslerdir. Ileride, yeri geldikçe
üzerinde durulacagı üzere, meselenin o günkü sartları, insanların alıskanlıkları ve
psikolojik tezahürleri açısından ele alınarak degerlendirilmesi yoluna pek
gidilememistir.
Itikadî-siyasî Islam ekolleri ele alınırken onların gelisim ve degisim süreçlerini
iyi anlayabilmek için, her ekolün dogdugu ve yerlesip gelistigi çevredeki, bilhassa siyasî
faktörler ve sartlardan baslamak suretiyle tarihî, ictimaî, cografî, kültürel ve iktisadî
sartları iyice tahlil etmek gerekmektedir. Eger “halife seçimi” problemi ve Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonraki meseleler iyi bilinmez, hadiseler iyi
degerlendirilmez, Emevî Hanedanının Ehl-i Beyt’e ve kendilerinin tarafında olmayan
diger Müslümanlara karsı zulme varan baskıları ortaya konmazsa, bu zulme karsı
olusmus farklı çevrelerdeki muhalif hareketler ile Sîa ve onun ismi ile es anlamlı hale
gelmis olan imâmet, rec’at, bed’a, takiyye vb. görüslerin anlasılması güç olacaktır.
Öte yandan, bir mezhebin herhangi bir hususla ilgili görüsü incelenirken
haklılık ya da haksızlık gibi degerlendirmeler bir yana, o görüsün kendi sistemi
açısından hangi sorulara cevap ya da hangi problemlere çözüm olarak ortaya
konuldugunu arastırmak gerekecektir. Bu açıdan her bir itikadî fırkalasmanın kendi
olusum süreci içerisinde maruz kaldıgı degisikliklerin ve dönüsümlerin o mezhebin iç
dinamigi açısından ele alınması da bir zaruret olarak karsımıza çıkmaktadır.
Bütün bunlar muvacehesinde, dönemin sartlarına da bakmak gerekecektir. O
zamanın olaylarıyla ilgili rivayetler hakkındaki ilk yazılı vesikalar, olaylardan en erken
bir asır sonradır. Hülefâ-i Râsidîn devrinden sonra, bu müddet içerisinde Emevî Devleti
hükümranlıgını yitirip Abbâsîler isbasına geçmistir. Bu ise Arap tarihinde fevkalade
önemli olan bir soy degismesi, Ümeyye ve Hasim ogulları çekismesinin yeni bir
tezahürüdür. Bu bakımdan, tarihte bin yıldan fazla bir zaman önce cereyan etmis ve
sekillenmis olaylara yaklasırken, o olaylara karısan insanların tavırlarını, içinde
yasadıkları cemiyetin sartları ve alıskanlıklarını, gelenek ve göreneklerini göz önünde
bulundurmaksızın, sırf eldeki kuru vesikalara istinad ederek çözümlemeye veya
açıklamaya çalısmak, insanı küçümsenemeyecek yanlıslara düsürüp, birtakım faydasız
polemiklere sevkedebilir.
Takiyye, hemen her Islam mezhebinde su veya bu sekilde kabul edilmistir. Ilk
devirdeki fevkalâde asırı birkaç Haricî Hareketini ve her türlü tehlikeye ragmen inancını
açıklamaktan çekinmeyen sahsiyetleri istisnâ edersek, tarih boyunca da bu böyle kabul
ve tatbik edilmistir. Aralarındaki tartısmalar ise, takiyyenin gerçekte dini bir prensip
olup olmadıgı konusu ile sadece kavlen mi yoksa kavlin yanında fiilen de takiyye’nin
caiz olup olmadıgı konularında yogunlastıgı görülmektedir.
Takiyye ile irtibat kurulan ve özellikle Ehl-i Sünnet tarafından Sîa’ya
yöneltilen elestirilerin basında, bu anlayısın nifak olarak nitelendirilmesidir. Ancak
nifak ile takiyye arasında teknik açıdan bir fark oldugu da gözden kaçmamalıdır. Söyle
ki, inkarcılar, Müslümanları kandırmak için onlardan görünürlerse buna "münafıklık",1
Müslümanların kafirleri kandırmak için onlardan görünmesine "takiyye" denmistir2.
Takiyye zaruret sayılmıs ve sartları olustugunda kullanımına cevaz verilmistir. Nifak’ın
hiçbir durum karsısında müsamaha ile karsılandıgına rastlanılmamıstır.
Ayrıca bazı tasavvufi anlayıslarda “sırların ifsasından sakınmak” diye
özetleyebilecegimiz prensiplerin bulundugu bilinmektedir. Kültür ve bilgi seviyesi
yeterli olmayanlara kavranılması güç hususların aktarılmaması, baska bir deyisle
akademik seviyeli tartısmaların avamî bilgi sahipleri arasında yapılmaması elbette
zarurîdir ve bu husus sadece mutasavvifeye de ait degildir.3 Tasavvuf erbabının bu tür
uygulamalarını bizim islemeye çalısacagımız “inançların gizlenmesi” ile karıstırmamak
lazım geldigini düsünmekteyiz.
Can tehlikesi söz konusu oldugunda kisinin derûnundaki imanını, inancını
gizleyebilecegine ruhsat verildigi, hemen her mezhepte kabul edilmis bir vakıadır.4 Söz
konusu ruhsatın delili de Hz. Peygamber’in, Ammar b. Yâsir’in davranısını tasvip
etmesidir. Bu manada bir baskı ve tehlike karsısında inancın gizlenmesinde ayıplanacak
bir taraf olmadıgı açıktır ve esasen buna itiraz eden de yoktur. Si’a ile diger mezhepler
arasında bu konuda bir fark oldugu da söylenemez.
Elestirilen ve tenkit edilen husus, Si’a’nın, takiyyeyi diger mezheplerden farklı
ve önemli bir prensip olarak alması, bir ruhsat olmaktan öte bir azimet olarak telakki
etmesi hatta akide olarak kabul etmesidir.5 Sia bu ilkeyi zamanla ana ilkelerinden biri
haline getirerek, yalnız hayatın dogrudan dogruya ve açıkça tehlikeye düstügü
zamanlarda degil, genel olarak düsmanca tutumun görüldügü her yerde uygulama
yoluna gitmistir.

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

BIRINCI BÖLÜM
TAKIYYE TANIM VE UYGULAMALARI

I. TAKIYYENIN ETIMOLOJISI VE TANIMI

Sözlükte korunmak, sakınmak ve çekinmek anlamındaki “ittekâ” ;
veya korumak, saklamak anlamındaki “vikâye” ’den gelen takiyye,
“korunmak ve sakınmak” demektir. Arapça’da “tevakkaytü, ittekaytü”
ifadesi, sakındım, çekindim veya korudum anlamına gelir.6
Takiyye kelimesinin “takva” ile kök ve anlam bakımından irtibatı vardır.
Takva kurtulus manasına gelen ‘ittika’ kelimesinden türemistir. Yani bu duruma göre
takiyye muayyen bir kuvvete karsı nefsi korumaktır. Bu da diger taraftan korku ile
irtibatlıdır. Çünkü hem takvanın hem de takiyyenin temelini korku ve korunma
olusturur. “Islam” kelimesinde de teslim olmak ve muayyen kuvvete inkiyadla, o
kuvvetin gazabından ve satvetinden selamete çıkmak manaları oldugu gibi, “Iman”
kelimesinde de korkudan ve tehlikeden emin olmak, kurtulmak manaları vardır. Takva,
büyük bir kuvvete, Allâh’ın gücüne boyun egerek azabından korkup bütün yasaklardan
kendini korumaktır. Dolayısıyla takva –ki takiyye o köktendir- kelimesiyle, Islam ve
iman kelimelerinin derinliginde manalar birlesmektedir.7

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

II. TAKIYYENIN TERIM ANLAMI VE ÇESITLI TANIMLARI

Ilim adamlarının takiyye konusunda ittifakla kabul ettikleri bir terim anlamı
yoktur denebilir. Çünkü Hicrî I. asırdan itibaren kitleler, içinde bulundukları siyasî
ortam ve toplumsal yapıya uygun olarak bu kavramı degerlendirmislerdir.8
Can tehlikesi söz konusu oldugu zaman kisinin derûnundaki imanını, inancını
gizleyebilecegine ruhsat verildigi hemen her mezhepte kabul görmüstür. Üzerinde
münakasa edilen, takiyye’nin ruhsat olmaktan öte bir azimet; dinde bir prensip olarak
alınmasıdır.9
Tarih boyunca hakim zümreyi olusturan Ehl-i Sünnet, takiyye’yi, ölüm ve
iskenceden kurtulmak amacıyla, zor durumda kalanın (mükreh) faydalanabilecegi bir
ruhsat (izin) olarak görmüstür. Dolayısıyla konuyu bir inanç meselesi olarak
görmedikleri için akaid kitaplarına almamıs, sadece ilgili ayetlerin tefsirinde ve fıkıh
kitaplarının “Kitâbu’l-Ikrâh” bölümünde ele almıslar, sartlarını ve hükümlerini
açıklamakla yetinmislerdir.10
Mesela el-Cassâs (v. 370/980) “Ahkâmu’l-Kur’ân” adlı eserinde takiyyeyi,
“Canından olmaktan veya sakat kalmaktan korktugunda kisinin, öyle olmadıgı halde
kafirlere dost görünmesi”11 olarak tanımlarken sartlarını da belirgin bir sekilde ele alır.
es-Serahsî (v. 490/1096), “takiyye, bir kimsenin ölüm veya iskenceden
kurtulmak, kendini korumak amacıyla, oldugundan baska türlü görünmesi ve
davranmasıdır”12 diye tarif etmistir.
Ibn Kesîr (v. 774/1372), “kisinin ölüm korkusundan dolayı inancını gizleyip,
bu duruma sebep olan halin ortadan kalkmasını ümit ederek zalimlerle zahiren iyi
geçinmesidir”13 diye benzer bir tarif yapmıstır.
el-Kurtubî (v. 671/1272) ise, “takiyye, kafirlerin arasında bulunan müslümanın
hayatından korkması halinde, kalbindeki inancını gizleyerek, onlara karsı yumusak
davranması ve onlarla hos geçinmesidir”14 seklinde tarif etmektedir.
Son dönem arastırmacılarından bazıları takiyyenin ıstılah manasını, “açık veya
muhtemel tehlikeden korunmak maksadıyla inancın saklanması ve gizlenmesi” seklinde
özetledikleri15 gibi, “kendilerine yardım etmemekle birlikte muhaliflerle hos geçinmek ,
öldürülme, esir edilme veya eziyet çekme sartları altında, korunmak için gerçek inancı
açıga vurmamaktır” seklinde de tarif etmislerdir.16
Her ne kadar Abdullah Feyyâz, “Imâmiyye’ye göre takiyye’nin, bir izin ve
ruhsat oldugu için, akaid konuları içinde yer almadıgını ve bu sebepten Imâmiyye
Si’a’sının takiyye’yi furû’u’d-dîn içinde mütalaa ettigini söylese de,”17 takiyye’yi
azimet olarak benimseyen Si’a’nın, tarihi seyir içerisinde taraftarlarının dısındakilerden
gelebilecek mutlak veya muhtemel bir tehlike anında uygulanması gereken bir
zorunluluk olarak gördükleri ve meseleyi bu açıdan ele aldıkları görülmektedir.18
Imam Seccâd’a (Zeynelâbidîn) “takiyye nedir” diye soruldugunda, o su cevabı
vermistir: “Takiyye, bir zalimin tecâvüz ve tugyanından dolayı kendisinden
korkmandır.”19
Bu zümrenin önde gelen alimlerinden Seyh Müfîd (v. 412/1021) takiyyeyi,
“gerçegi gizlemek, inancı saklamak, muhaliflerinden gizlenmek, din ve dünya islerinde
zarar getirecek seyi açıklamamaktır”20 diye tarif etmektedir. Genel manada takiyyenin
her türlü tehlikeden korunmak veya sakınmak demek oldugunu belirten Allâme
Tabatabâî ise, “bir insanın kendi dinini veya bazı dini davranıslarını düsmanlarının
hareketlerinin neticesi olarak, mutlak veya muhtemel bir tehlikeye sebebiyet verecek
durumlarda saklaması, gizlemesi”21 seklinde tanımlamaktadır.
Takiyye ile ilgili rivayetlere yer veren Rıza el-Muzaffer, “V-k-y” kökünden
gelen takiyye’nin anlamını; “bir toplumdan, yahut birinden, çesitli suretlerle korunmak,
mensup oldugu zümreyi, o zümrenin malını, canını ve inancını zarardan emin etmektir.”
diye tarif eder. Ehlibeyt imamları ve onlara uyanlar da, hemen her an, düsmanlarının
çesitli saldırılarına karsı bu zarureti duymuslar, inançlarını, ibadetlerini gizlemisler, bu
yüzden de öbür insanlardan, baska mezhep ehlinden ziyade takiyye ile ün
kazanmıslardır, demektedir.22
Çagdas Si’î bilginlerce de “takiyye” kavramı ele alınmıs ve degerlendirilmistir.
Pek çok konuda klasik Siîligi elestiren Dr. Ali Seraiti, takiyye konusunda da
elestirmekten geri durmaz. Açıkça, “takiyye fikrinin abes oldugunu, artık bu sözlerin bir
anlamının ve mantıgının bulunmadıgını” ifade ederken, 23 Âyetullâh el-Humeynî de
takiyye ile ilgili olarak söyle der: “Takiyye, insanın kan, namus ve malını korumak için,
gerçegin dısında konusması veya din terazisiyle çelisen bir is yapmasıdır. Mesela
abdest, su dirsekten dökülüp parmak ucuna kadar akıtılmalı ve ayaklar meshedilmelidir.
Sünnîler bunun tersini yapıyorlar, suyu parmak uçlarından döküyorlar ve ayaklarını
yıkıyorlar. Iste Sünnîlerin bulundugu yerde, kisinin mal, can ve namusunu koruması
için takiyye yapması vaciptir. Bu, akılla çelismez.”24
Bütün bu tariflerden anlasıldıgına göre takiyye; “zor durumda kalan kisinin,
belli bir gaye için can, mal ve ırzını kaçınılmaz bir tehlikeden korumak ve gerekli
tedbirleri almak üzere asıl inancını gizleyip, düsmanı ve muhalifi ile aynı fikirde imis
gibi görünmesidir” denebilir.

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

III. TAKIYYE ILE IRTIBATLANDIRILAN AYETLER

Bu kelime Kur'ân-ı Kerîm’de takiyye seklinde geçmemekle birlikte Âl-i Imrân
suresinin, “ancak onlardan sakınmanız müstesnadır...” ...25 ayetinde
aynı kökten gelen “tuqah” (sakınma) kelimesi geçmektedir.26 Kaynaklarda belirtildigine
göre, kıraat imamlarından çogu bu kelimeyi “tuqah” seklinde okurken27, bir kısmı da
“taqiyye” tarzında okumustur.28 Fakat gerek dil kurallarına uygunlugu, gerekse naklinin
saglamlıgı bakımından tercih edilen ve Arapça’da yaygın olanı, “tuqah” seklindeki
okuyustur.29
Bu ayetten anlasıldıgına göre: tehlike sırasında canı korumak ve korkmak
takiyyenin iki esasını teskil etmektedir. Süphesiz Kur’an, canlarından korkan
Müslümanlara -bilhassa ilk müslümanlara- “tuqah” tarzında bahsedilen zaruretin
gerektirdigi durumun ortadan kalkması maksadıyla kafirleri dost kabul etmek
hususunda ruhsat vermistir. Bilindigi gibi zaruretler mahzurları mubah kılar.30
Takiyye düsüncesinin var oldugu kabul edilen ayetlerden biri de Nahl
suresinde, “...kalbi imanla dopdolu oldugu halde, zorlukla karsılasan müstesna”
seklinde gelen ayettir.31
Bu ayetin nüzul sebebi olarak kaynaklarda iki hadiseye yer verilmistir. Rivayet
edildigine göre Kureys, Ammar’ı, babası Yasir’i ve annesi Sümeyye’yi mürted olmaya
zorladılar. Onlar mürted olmayı kabul etmediler. Bunun üzerine Sümeyye’nin ayaklarını
iki devenin ayagına bagladılar ve, “Sen erkekler için Müslüman oldun.” diyerek bir
mızrak ile karnından destiler. Develere sürükletip parçalatarak öldürdüler. Arkasından
Yasir’i de öldürdüler ve Islam’da ilk sehitler bunlar oldu.32
Annesini ve babasını bu durumda gören Ammar ise, kendisini zorladıkları seyi
hemen diliyle söyledi. Bunun üzerine, “Ey Allâh’ın elçisi! Ammar dinden çıkmıs!”
denildi. Rasûlullâh (s.a.v.) buyurdu ki; “Hayır, Ammar bastan ayaga imanla dolmus,
iman, onun etine, kanına karısmıstır.” Daha sonra Ammar aglayarak Rasûlullâh’a geldi.
Rasûlullâh da gözlerini silmeye basladı ve buyurdu ki, “Neyin var? Tekrar ederlerse sen
de dedigini tekrar et.” 33
Yine aynı ayetin nüzûl sebebi olarak kaynaklarda geçen diger olay da söyledir:
Müseylimetü’l-Kezzâb iki kisiyi tutmustu. Birisine, “Muhammed hakkında ne dersin?”
dedi. O, “Allâh’ın elçisidir.” dedi. “Benim hakkımda ne dersin?” dedi. O, “Sen de.”
dedi. Bunun üzerine bu adamı hemen serbest bıraktı. Öbürüne “Muhammed hakkında
ne dersin?” dedi. “Allâh’ın elçisidir.” dedi. “Benim hakkımda ne dersin?” dedi. O,
“Dilsizim.” diye cevap verdi. Üç defa tekrar etti, O yine aynı cevabı verdi. Bunun
üzerine onu öldürdü. Rasûlullah (s.a.v.) olayı haber alınca, söyle buyurdu: “Birincisi
Allâh’ın ruhsatını tuttu, ikincisi hakkı açıga vurdu.”34
Yukarıdaki ayetin nüzul sebebi ile ilgili bir diger rivayet de Mükatil b.
Süleyman’dan nakledilmistir: Mekke fethinden önce Hz. Peygamberin Mekke’ye
hareketini, bir zenci kadınla Mekke müsriklerine bildiren bir mektup göndermek
gafletinde bulunan, bunda da basarılı olamayan ve sonra tevbe eden Hâtıb b. Beltea
hakkında nazil oldugudur.35
Takiyye ile irtibatlandırılan bir diger ayet de Mü’min Suresi 28 inci ayettir.36
Bu ayette “Fir’avn ailesinden olup, imanını gizlemekte bulunan bir mü’min adam
(söyle) dedi: siz bir adamı, Rabbim Allah’tır, demesiyle öldürür müsünüz?.....”37 Iste bu
ayette mü’min bir adamın imanını gizlemesinden bahsedilmistir. Fir’avn ailesinden
imanını gizleyen bu kisinin, Fir’avn’ın amcazâdesi oldugu söylenmis, ismi hakkında da
ihtilaf edilmistir.38
En’âm Suresi 119 uncu ayette ifade edilen “…Allah, çaresiz kalıpta islediginiz
seyler dısında haram kıldıklarını size açıklamıstır” ayetinden yola çıkarak takiyye
mefhumunun bu ayette de varlıgından söz edilmistir. Söyleki, takiyye zorda
kalındıgında kullanılan bir ruhsattır. Iste bu ayeti kerimede; Allah, zorda kalanın haram
olan seylerden yemesinin istisna edildiginden bahseder, seklinde yorumlara gidildigi de
görülmüstür.39
Bakara Suresinin 195 inci ayetinde geçen “… kendi ellerinizle kendinizi
tehlikeye atmayın…” ifadesinin de takiyye ile anlam yakınlıgı olan ayetlerden oldugu
ileri sürülmüstür.40 Söyleki dine, dindasına zarar gelmesi kesin bir durum söz konusu
olunca, kendini korumak suretiyle dinini ve dindaslarını korumak da açıkca bu anlamın
içerigine dahil olur diye yorumlandıgı görülmüstür.41
Baska ayetlerden de uzak teviller yapan Si’a alimleri, takiyye’ye Kur'ân-ı
Kerîm’den delil bulma gayretine girmislerdir. Mesela Ra’d Suresi 22. ayette ve Kasas
Suresi 54. ayetteki “... kötülügü iyilikle giderirler” seklindeki ifadeyi Imam Ca’fer
Sâdık’ın, “iyilik” takiyye, “kötülük” de takiyye’ye riayet etmemek seklinde tefsir ettigi
nakledilmistir.42
Yeniden dirilmenin imkanının ispatlandıgı Ashab-ı Kehf olayını nakleden Kehf
suresinin 19 ve 20 inci ayetleri de takiyye’ye delil olarak gösterilmistir.43 “…simdi siz,
içinizden birini su gümüs parayla sehre gönderin de , baksın (sehrin) hangi yiyecegi daha temiz ise size ondan erzak getirsin; ayrıca, nâzik davransın (gizli hareket etsin) ve
sakın sizi kimseye sezdirmesin.”44 Yüce Allah’ın bu ayette Ashab-ı Kehf’in inandıktan
sonra yaptıkları takiyye’ye isaret buyurdugu nakledilmistir.

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

IV. TAKIYYE ILE IRTIBATLANDIRILAN HADISLER

“Takiyye kavramı ile anlam bakımından irtibat kurulan bir terim de
“müdâraât”tır. Müdâraa; bir gerçegi örtme veya bâtıla geçerlilik saglama amacı
tasımaması, iki yüzlülük (nifak) olarak nitelenebilecek biçim ve ölçüde olmaması
kaydıyla “aynı ortamı paylasan insanlarla hos geçinip onlara güler yüz gösterme ve
durumu idare etme” anlamında bir adâb-ı muâseret kuralı olarak kabul edilir.
Muhaliflerle hos geçinmek için onların fikirlerine uyarcasına hareket etmek anlamına da
gelen bu kelime, çogu zaman takiyye yerine kullanılmıstır. Kafirlerin veya fasıkların
eziyetlerinden korunmak ve onların seslerini kesmek için onların yüzlerine gülerek
yumusak konusmak bu kabilden sayılmıstır.45
Nitekim Hz. Âise’nin (v. 58/687) Hz. Peygamber’den naklettigi su hadis buna
örnek gösterilmistir: “Bir adam, Peygamber’in (s.a.v.) yanına girmek için izin istemis, o
da: “Ona izin verin, asiretin ne kötü ogludur!” veya “ne kötü kardesidir!” buyurmus,
adam yanına girince Rasûlullah (s.a.v) onunla yumusak konusmustur. Bunun üzerine,
Hz. Âise: “Yâ Rasûlallah! Onun hakkında bir seyler söylediniz, sonra da kendisiyle
yumusak konustunuz?” dedim. Cevaben buyurdular ki: “Yâ Âise! Süphesiz ki kıyamet
gününde Allâh nezdinde mertebe bakımından insanların en düsügü, zararından
korkularak terk edilen veya insanların kendisini bıraktıgı kisidir.” Hz. Peygamber’in bu
davranısıyla, insanları bu kisinin kötülüklerinden korumayı gerekçe olarak gösterdigi
rivayet edilmistir. 46
Takiyye’ye sünnetten delil olarak “zarar vermek ve zarar görmek yoktur”
hadisine de yer veren Muhammed Cevad’ın “Zaruretlerin bazı yasakları mübah
kılacagı” genel kuralını da takiyye’ye delil olarak zikrettigi görülmektedir.47
Ayrıca çagdas arastırmacılardan bazıları, Hz. Peygamber (s.a.v.)’in,
“ümmetimden yanılarak, unutarak ve zorlanarak yaptıkları seylerden dolayı ortaya
çıkan suç bagıslanmıstır”48 mealindeki hadisine de takiyye’ye delil olarak eserlerinde
yer vermislerdir.49
Takiyye’nin nereden kaynaklandıgı konusunda farklı rivayetler vardır. Seyh
Müfîd, Hz. Ali’nin imâmetinin ilk dönemindeki faaliyetlerini takiyye kapsamında
degerlendirmistir. Müfîd’e göre; Hz. Peygamberden sonra Hz. Ali’nin imâmeti otuz yıl
sürmüstür. Bunun yirmi dört sene altı ayı takiyye’den dolayı tasarruftan uzak geçmistir.
Bes yıl altı ayı ise, sözünden dönenler (nâkisîn), dinden çıkanlar (mârika) ve
zalimlerden olusan münafıklarla mücadeleyle geçmistir. Bu durum tıpkı Hz.
Peygamber’in nübüvvetinin on üç yılını gizli ve kapalı, ahkamı uygulamadan uzak,
kafirlerle cihat olmaksızın geçirmesine benzer.50
Bununla beraber yine Si’î kaynaklarda Hz. Peygamber’in üç yıl süren gizli
daveti, Medine’ye hicret sekli ve Ali b. Ebî Tâlib’i yatagına yatırması gibi bir çok olay
ve amel, ayrıca Hz. Alinin, kendi imâmeti hakkında nass bulundugu halde ilk üç
halifeye ses çıkarmamıs olması, Muaviye ile tahkime gitmeye karar vermis olması
inançların gizliligi olarak takiyye’ye örnek gösterildigi belirtilmektedir.51

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

V. TAKIYYENIN UYGULAMA ALANLARI

Hicrî üçüncü asrın baslarından itibaren uyulması zorunlu bir esas olarak
algılanmaya baslanan takiyye’nin, dönemin Siî lider ve alimleri tarafından sıkça
vurgulandıgı anlasılmaktadır. Siî imamlar taraftarlarını takiyye’ye basvurmaları
konusunda tesvik ederek, onun Ehl-i Beyt hükümetinin kurulması ve gayri mesru
hilafetin yıkılması için zorunlu bir davranıs oldugunu gösteren rivayetlerde
bulunmuslardır. Siî takiyye anlayısının mahiyetinin ne olduguna yönelik pek çok
hususun da bu rivayetlerle birlikte sekillenmeye basladıgını söyleyebiliriz. Daha çok
“Kat’iyye Sîa’sına mensup alimlerin eserlerinde nakledilen bu rivayetlerde bir taraftan
takiyye’nin geregi vurgulanırken, diger taraftan da sabretme, islerinin gizli tutulması ve
sözlerinin kasıtlı olarak yayılmasının engellenmesi gibi konulara agırlık verilmistir.52
Onlar her konuda oldugu gibi Kur’ân âyetlerini de tevillerle yorumladıkları ve
buna imamlarından deliller getirdikleri gözlemlenmektedir. Nitekim Ca’fer es-Sâdık’a
“Allâh katında en degerliniz, O’na karsı gelmekten en çok sakınanınızdır”53 âyetinin
manası soruldugunda, “Takiyye ile amel edeniniz, en müttaki olanınızdır” demistir.54
Yine Ca’fer es-Sâdık’ın “Takiyye’yi terk eden namazı terk etmis gibi olur
dersen dogru söylemis olursun” sözüne delil olarak Hz. Peygamberden “Takiyye’yi terk
eden namazı terk etmis gibi olur” hadisini delil olarak getirdigi, böylece takiyye’nin
dindeki derecesini artırarak onu “dinin onda dokuzu” saydıgı rivayet edilmistir.55
Si’î kaynaklarda Hz. Peygamber’e “takiyyesi olmayan bir mümin, bası
olmayan bir ceset gibidir.” sözünü isnad ettikleri gibi onlara göre ilk masum imam olan
Ali b. Ebî Talib’in de söyle dedigi rivayet edilmistir: “Takiyye müminin en üstün
amelidir; mümin kendini ve kardeslerini, facirlerden onunla korur.”56
Ayrıca Hz. Ali’nin oglu Hasan’a söyle nasihat ettigi nakladelmistir: “inancını
ve sana verdigimiz bilgiyi gizle. Sana inatla karsı gelene karsı bilgimizi açıga vurma!
Inancın hususunda takiyye ile amel et.57 Çünkü Allah teala hazretleri söyle
buyurmaktadır ‘“Mü’minler, mü’minleri bırakıp kafirleri dost edinmesinler; kim böyle
yaparsa Allah katında bir degeri yoktur, ancak, onlardan sakınmanız hali müstesnâdır.
Allah sizi kendisiyle korkutur, dönüs Allah’adır.”58
Her hususta takiyye olabilecegine isaret için de üçüncü imam olan Hüseyin b.
Ali’den, “takiyye olmasaydı, dostumuz kim, düsmanımız kim bilinmezdi” sözünü ilk
dönem kaynaklarına aldıkları görülür.59
Dördüncü imamları Ali b. Hüseyin’den sunu naklederler: “Allah, mü’minin
bütün günahlarını affeder, onu dünyada ve ahirette temizler, ancak su iki günahı
affetmez; takiyye’yi terk etmek ve kardeslerinin haklarına riayet etmemek.”60
Si’îlerin inançlarına göre, bütün imamların, Allâh’ın haram kıldıgını helal,
helal kıldıgını da haram sayabildikleri ve bunu da takiyye sebebiyle yaptıkları rivayet
edilmistir. Mesela, “el-Kâfî”de Ebân b. Tagleb’ten söyle bir rivayet nakledilmektedir:
“Ebû Abdillah’ın söyle dedigini isittim: Babam (Muhammed Bâkır, besinci imam)
zamanında, takiyye geregince, dogan ve atmacanın öldürülmesinin helal olduguna dair
fetva verirdi. Ben ise, onlar için takiyye’yi gerekli bulmuyorum, onlar haramdır.”61
“es-Sadık” lakaplı Ebû Abdillah künyeli altıncı imamları Cafer b. Bakır’dan da
su rivayet edilir: “Ey Habib! Allah’a yemin olsun ki, benim için yeryüzünde
takiyye’den daha degerli hiçbir sey yoktur; takiyye yapanı Allah yüceltir, takiyye
yapmayanı ise alçaltır.”62
“Takiyye Allah’ın dinindendir” sözüne delil olarak Ebû Basîr yine Ebû
Abdillah’tan su rivayeti nakleder: “Ebû Abdillah, takiyye Allah’ın dinindendir,
dediginde gerçekten Allah’ın dininden midir? diye sordum. Söyle cevap verdi:-Evet,
Allah’a yemin olsun ki takiyye Allah’ın dinindendir. Nitekim Yusuf (a.s) onların
yüklerini yükletirken bir su kabını kardesinin yüküne koydurdu. Sonra bir münâdi söyle
bagırdı; ey kervancılar siz hırsızsınız!’.63 Halbuki onlar hiçbir sey çalmamıslardı.”64
Anlatılan olay, Hz. Yusuf’un kardesi Bünyamini yanında alıkoyabilmek için Allah
tarafından ögretilen bir tedbirdir. Halbuki Sîa bunu takiyye’nin Allah’ın dininde
varlıgına delil saymıstır.
Si’îlerin dokuzuncu imamları Muhammed Ali b. Musa, kendisine Si’a’nın
ihtilafı hakkında bir soru soruldugunda su cevabı vermistir: “Imamlar, istediklerini
helal, istemediklerini haram kılan kimselerdir.”65
Ancak el-Kuleynî, kitabında takiyye’nin istisnalarına deginir ve Ebû
Ca’fer’den sunu nakleder: “Su üç seyde hiçbir kimseye karsı takiyye yapmam: Içki
içmek, ayaklara meshetmek ve hac esnasında mut’a nikahı.”66
Ibn Bâbeveyh (v. 381/991) de kitabında bu rivayetin bir benzerini nakleder:
“Imam (a.s), içki içmek, ayakları meshetmek ve hac mut’ası hususunda hiç kimseye
takiyye’de bulunmadıgını söylemistir.”67
Seyh Sadûk diye de bilinen Ibn Bâbeveyh, “et-Tevhîd” isimli eserinde namaz
için getirilen kâmetin manasını açıklarken naklettigi hadiste Siîlerin ezana ilave ederek
okudukları “Hayye ale hayri’l-amel” ibaresinin bu hadisteki yoklugunu da, hadisi
rivayet eden râvinin takiyye dolayısı ile terk ettigine hamleder.68
Seyh Müfîd, kendinden önceki ulemaya oranla takiyye konusunda daha esnek
bir yaklasım sergilemis; takiyye’nin sartlara baglı olarak farz veya vacip ve bazı
durumlarda da gereksiz oldugunu açıklamıstır. Aslında Müfîd’in takiyye anlayısı
Sadûk’tan ayrıldıgı pek çok husustan biri olarak gösterilebilir. Nitekim Müfîd, takiyyeyi
tartısırken bunun alimler için geçerli olmadıgını, ulemanın takiyye yapması durumunda
hakikatin kaybolacagını belirterek, söz konusu takiyyenin ancak avam için geçerli
olabilecegini açıklamıstır.69
Müfîd, takiyye konusundaki görüslerini söyle açıklamıstır: “derim ki, can
korkusu oldugunda dinî konularda takiyye yapmak caizdir. Bazı durumlarda da mal
korkusu sebebiyle caiz olur. Takiyye bazen vacip, bazen caiz, bazı hallerde ise gerekli
degildir. Bazı durumlarda onu terk etmek daha iyidir, bazı zamanlarda ise terk etmemek
evlâdır. Zarûret hallerinde her sözde takiyye caizdir. Bazen bir nevi lütuf ve aslah
olması bakımından takiyye vacip olur. Ancak mü’minlerin öldürülmesine ve dinin ifsat
edilmesine sebep olacagı bilinen islerde takiyye asla caiz degildir.”70
Böylece Müfîd, takiyyenin sartlara baglı olarak uygulanabilecegini söyleyerek,
Ehl-i Sünnet’in bu konudaki görüsüne yaklasmıs, bir bakıma Siî-Imâmî anlayısta daha
ılımlı bir görüs ortaya koymustur.
Müfîd’in takiyye konusunda daha ılımlı bir yaklasım sergilemesinin
akılcılıgıyla yakından iliskisi oldugu gibi, dönemin siyasî yapısıyla da alakası vardır.
Zira Büveyhîler, basta Sîa olmak üzere bütün mezheplere müsamahalı davranmıs, kendi
inanç ve düsüncelerini ifade etmelerine imkan saglamıstır.71
Takiyye ile ilgili rivayetlere yer veren Rıza el-Muzaffer, takiyyenin gerekli ve
gereksiz yerleri oldugunu söyler. “Takiyye, bazılarının sandıkları gibi Imâmiyye’yi gizli
bir yer altı toplumu haline getirmeyi amaçlamaz.”der.72
Imam Humeynî (v.1409/1989) ise, artık olur olmaz yerde takiyye’ye
basvurulamayacagını, takiyye’nin dinin fürûu ile ilgili yerlerde yapılabilecegini söyler.
Onun bu konudaki görüsü söyledir; “Fakîh olmayanlar için takiyye’ye cevaz olan yerde,
Islam fakihlerinin takiyye’ye basvurmaması gerekir. Takiyye Islamı ve mezhebi
korumak içindi. Takiyye fürûa iliskin konularda olur. Mesala abdest almanın
ayrıntılarında takiyye’ye basvurularak baska bir mezhebe uyulabilir. (Ayakları yıkamak
gibi) Fakat Islamın usulü, ana ilkeleri ve haysiyeti tehlikede ise artık takiyye ve sükûtun
zamanı ve yeri degildir. Bir fakîhi, minberden Allah’ın hükmüne aykırı bir açıklamada
bulunmaya zorlasalar acaba ‘Takiyye yolumdur ve atalarımın yoludur’ rivâyetine
dayanarak boyun mu egecektir? Egebilir mi? Burası takiyye yeri degildir.”73 diyerek
takiyye konusundaki çizgileri belirginlestirmis ve bu alanla ilgili prensipler getirmistir.
Imam Humeynî’nin “abdest almanın ayrıntılarında takiyyeye basvurularak
baska bir mezhebe uyulabilir” ifadesinde zikredilen takiyye, Ali Seriatî’nin de dikkat
çektigi Müslümanlar arasında uygulanması gereken tevhid takiyyesi olabilir.
Islâm toplumu içinde daha çok Si’a’nın teskil ettigi bir kesim, tarihi seyir
içerisinde hayatın her safhasında taraftarlarının dısındakilerden gelebilecek mutlak veya
muhtemel bir tehlike anında takiyye’yi, uygulanması gereken bir zorunluluk (azîmet)
olarak görmüs ve bu prensibi hem dini hem de siyasî alana alabildigince tesmil
etmistir.74 Bu kesim, Islâm tarihi boyunca muhalefette kalma, devamlı baskı altında
tutulma; can, mal ve inanç emniyetinden mahrum bırakılma gibi sebepleri buna gerekçe
olarak göstermislerdir.75
Ister ruhsat ister azîmet olarak alınsın takiyye’nin kabulünün gerisinde korku
ve baskı vardır. Bu bakımdan hemen her insan ve cemiyet, güçlü baskılar karsısında
varlıgını sürdürebilmek için inancını gizlemek durumunda kalınca, bunu yapmıstır.

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

VI.IMAMIYYE DISINDAKI MEZHEPLERDE TAKIYYE

1.Haricîlerde Takiyye

Haricîler, Sıffin’de Hz. Ali ile Muaviye arasında geçen zorlu savas sırasında
ortaya çıkmıslardır. Bilindigi gibi Hakem olayı Hz. Ali’nin azli ve Muaviyenin yerinde
bırakılması ile sonuçlandı. Ilginçtir ki hakeme gitmesi için onu zorlayan ve hakemi dahi
ona bizzat seçtiren bu grup, daha sonra hakeme gitmeyi büyük bir suç olarak kabul
etmisler ve Hz. Ali’den isledigi suçtan ötürü tevbe etmesini talep etmislerdir. Islam
fırkaları arasında, mezhebini en çok savunan, görüslerine en siddetli baglılıgı gösteren,
en fazla dindarlık yapan, en atılgan ve gözü pek grup, bu gruptur.76
Islamî topluluklar içinde en gözüpekleri oldukları halde, dönemin baskıcı
sartları, Hâricîleri bile, takiyye’yi uygulamaya zorlamıstır. Onlar Hz. Ali karsısında
Nehrevan’da yenilince tükenmekten kurtulmak, hayatlarını korumak, güçlenmek,
sayılarını artırmak için beklediler. Nâfi b. el-Ezrak (65/694)’ın hurûcuna kadar açıktan
hareket etmediler. Nâfi, hurûc hareketine taraftarlarının tamamının katılmasını
saglamak için, harbe gitmeyip oturanları (kaade) tekfîr ediyordu. Kader arkadası Necdet
(69/698) ise, takiyye’yi caiz görüyor ve kaadeyi tekfîr etmiyordu. 77
Sehristanî (v.548/1153), Haricîlerin hangi noktalarda ihtilaf ettiklerini ve
delillerini söyle özetlemektedir: “Bu ikisinin ihtilaflarının sebebi sudur; Nâfi takiyye
helal degildir, kıtalden ictinab edip oturmak küfürdür, diyordu. Bu görüsüne “…onlara
savas farz kılındıgında içlerinden bir takımı hemen, insanlardan, Allah’tan korkar gibi,
hatta daha çok korkarlar…”78 ayeti ile “…..Allah yolunda cihad eden, yerenin
yermesinden korkmayan bir millet getirir.”79 ayetini delil olarak getiriyordu.
Haricîlerin bir diger kolu Necedât (Necde b. Âmir el-Hanefi’nin tabîleridir),
onun bu görüsüne karsı takiyye hem kavlen hem de fiilen caizdir, diyor ve “Mü’minler
mü’minleri bırakıp kafirleri dost edinmesinler; kim böyle yaparsa Allah katında bir
degeri yoktur, ancak, onlardan sakınmanız hali müstesnâdır. Allah sizi kendisiyle
korkutur, dönüs Allah’adır.”80 ayeti ve “Firavun ailesinden olup da, inandıgını gizleyen
bir adam dedi ki: Rabbim Allah’tır diyen bir adamı mı öldüreceksiniz?..”81 ayetini karsı
delil olarak ileri sürüyordu. Yine o (Necdet) harbe katılmayarak bir kenarda durmak
(kuûd) caizdir. Eger imkan bulabilmisse cihada katılması daha faziletlidir. Nitekim
Allah Tealâ “…Allah can ve mallarıyla cihad edenleri, mertebece oturanlardan üstün
kılmıstır. Allah hepsine de cenneti va’detmistir. Ama Allah, cihad edenleri oturanlara,büyük ecirler, dereceler, magfiret ve rahmetle üstün kılmıstır…”82 buyurmaktadır,
diyordu. Nafi ise bu görüse “Bu (ayette bildirilen hüküm) Peygamber (s.a.v.)’in
arkadasları hakkında geçerlidir. Çünkü onlar baskıya maruz idiler ve zayıftılar. Onların
dısındakiler için ise imkân bulundugu halde cihada katılmayarak oturmak ‘…Allah’a ve
Peygamberine yalan söyleyenler ise, özür bile beyan etmeksizin geri kaldılar. (harbe
katılmadılar)’83 ayetinin açık hükmüne göre küfürdür.”84 diyordu.
Sehristanî’den nakledilen bu pasajda her ne kadar iki haricî liderinin takiyye
hakkında farklı görüslere sahip olmaları, tamamen Kur’an ayetlerinden mülhem gibi
gözüküyorsa da aslında siyasî sartların onları bu anlayısa sevkettigi bilinmektedir. Daha
sonraki haricî fırkalarında takiyye ile ilgili münakasalar devam etmis, “darü’t-takiyye”,
“darü’l-aleniyye” gibi tabirler ortaya çıkmıstır.85
Görüldügü gibi ilk haricî fırkalarında bile takiyyeden söz edilmis olması Dr.
Seybî’yi, takiyye tabirini ilk kullananlar da bu anlayısı ilk benimseyenler de
Haricîlerdir, hükmüne götürdügü anlasılmaktadır.86

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

2. Zeydiyye’de Takiyye

Bunlar imamları nübüvvet
derecesine yükseltmemisler, Hz. Peygamberin ashabından kimseyi tekfir etmemisler,
özellikle de Hz. Ali’nin kendilerine biat ettigi ve imamlıklarını kabul ettigi sahabilere
saygı göstermislerdir. Bu grubun lideri Zeyd bin Ali Zeyne’l Âbidin’dir. Kûfe’de Hisam
b. Abdülmelik’e karsı baslattıgı kıyamda öldürülmüs ve asılmıstır.87
Ancak Tevvabûn hareketini, Hz. Hüseyin’in sehadeti sırasında gerçek
niyetlerin ortaya konmayıp takiyye uygulamak suretiyle hareketsiz kalmanın açık bir
aksülameli olarak gören ve Siîler arasında o baskılı günlerde takiyye’nin
uygulanmaması gerektigi görüsünde olan olmadıgı için konu münakasa edilmemistir, kanaatini tasıyan ilim adamlarına göre; Zeyd b. Ali’nin (v.122/740) isyanında
taraftarlarını açıktan cidâle tesvik için takiyye’nin caiz olmadıgı ilk defa gündeme
getirilmistir. Dikkat edilirse Nâfi’nin isyanında da taraftarlarının topyekûn kendisine
katılmasını saglamak için takiyye caiz görülmemisti. Benzer hadisede benzer hüküm.
Bütün bunlar, ilim adamlarını su neticeye ulastırmıstır: “Takiyye’ye ilk basvuran ve ona
ilk yaklasan fırka Haricîler degildir.”88
Imam Zeyd’in tıpkı Haricî lider Nafî b. el-Ezrâk gibi fiili idareye baskaldırmıs
ve takiyye ile ameli caiz görmemistir. Hatta O’nun Imâmiyye ve Ismâiliyye imamlarını
takiyyeyi benimseyip, ona tesvik ettikleri için tenkit ettigi ve onları korkaklıkla
suçladıgı belirtilmistir.89
Zeydiyye’nin, Imamiyye gibi takiyye konusunda itham edilmedigi, onların
takiyyeye basvurmayıp inandıkları prensipleri kimseden korkmadan açıkça ortaya
koydukları nakledilmistir. Fakat bu sebepten düsmanları tarafından sayısız fikri taarruza
ugramıslar ve hiçbir zaman Imâmiyye Sîa’sının su an sahip oldugu gibi müstakil devlet
kuramamıslardır.90

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

3. Ismailiyye’de Takiyye

Ca'fer es-Sadık'ın imamet devresinde, önceleri oglu Ismail'in kendisine halef
olacagını kesin olarak belirtmisken daha sonra bazı sebeplerle onu halifelikten çekti.
Ismail babasının saglıgında vefat etti. 148/765 yılında, Ca'fer es-Sadık'ın ölümü üzerine,
Ismail'in taraftarları onun adına oglu Muhammed b. Ismail'e bey'at ettiler. Böylece Sîa
bünyesinde Ismailiyye adı ile anılan yeni bir fırka ortaya çıkmıs oldu. Asırı bir Siî
mezhebi olan Ismailiyye kurulusundan itibaren bir buçuk asır süre ile gizli imamlar ve
dâiler tarafından idâre edildi.91
Basra, Kûfe, Iran, Yemen, Bahreyn ve Kuzey Afrika'ya gönderilen dâiler,
mezhebi yaymak için büyük çaba gösterdiler. Ali b. el-Fadl ve Ibn Havseb, Yemen'de Ebu Said el-Cennâbî ve oglu Ebu Tahir el-Cennâbî Bahreyn'de, Ebu Abdulah es-Siî ise
Kuzey Afrika'da devlet kurmaya muvaffak oldular. III/IX. asrın sonuna dogru
Suriye'nin Selemiyye sehrinden Kuzey Afrika'ya intikal ederek burada mehdiligini ilan
eden Ismailî imamı Ubeydullah 297 (909) yılında Fatimîler Devletini kurmayı basardı.
Kısa zamanda Mısır'ı ele geçiren Fatımîler, burada kurdukları müesseselerle yaklasık üç
asır süreyle mezheplerini yaymaya çalıstılar. Fatımî halifelerinden el-Mustansır'ın 487
(1094) yılında ölümü ile birlikte Ismailiyye, Nizâriyye ve Müsta'liyye diye iki büyük
kola ayrıldı. Dogu ve Batı Ismailiyyesi diyebilecegimiz bu iki koldan birincisi Iran'da
Hasan Sabbah'ın sahsında büyük bir himayeci bulmus, özellikle Kazvin yakınında basta
Alamut kalesi olmak üzere diger kalelerde yerlesen Nizarî fedaileri Islâm hükümdar ve
devletleri için daima bir korku unsuru olmuslardır. Ismailiyye'nin bu kolu 1254 yılında
Hülagu tarafından, Suriye Nizârleri ise 1273 yılında Sultan Baybars tarafından ortadan
kaldırılmıstır. Ismailiyye'nin Musta'liyye kolu ise kısa bir müddet Mısır'da hâkimiyetini
sürdürmüs, daha sonra birbirinden farklı kollara ayrılarak Yemen'e intikal etmistir.
Buradan Hindistan'a geçen Müsta'liler, günümüzde Davudler ve Süleymanîler olmak
üzere iki kısma bölünmüslerdir. Müsta'lî Ismailîleri Hindistan'da Bohra adıyla
anılmaktadırlar.92
Takiyyenin en asırı tarzda bir prensip olarak kabulünün Ismailiyye mezhebinde
oldugu ileri sürülmüstür. Ismailiyye, Gizlilik devrinde teskilatlarını fevkalâde disiplinli
bir sekilde yürütüp Fatımî Devletini kurduktan sonra takiyyeyi, Batınî Mezhebini bütün
müslümanlara yayabilmek ve bütün Islam dünyasına hakim olabilmek için vazgeçilmez
bir prensip olarak daha da gelistirdiler. Baslangıçta takiyye, can korkusundan, hayatta
kalabilmek endisesinden, tamamen insanî bir kaygı neticesinde mesru görülmüs ve
öylece ortaya çıkmıstı. Batınîler ise, siyasî iktidarlarını, mezheplerini her yere
yayabilmek için ihdas ettikleri besinci kol faaliyetlerinin dinî mesruiyetini takiyye
prensibi ile zihinlere yerlestirdikleri gözlemlenmektedir.93
Bu konuda o kadar asırı davrandılar ki, Gazali (505/1111) onlar hakkında
“mürted’in tevbesinin kabulü gereklidir. Bâtıniyye’nin ve zındıkların tevbesine gelince; onların hepsi takiyyeyi din olarak kabul ettigi, nifak çıkarmaya, gerçekten bir korku
hissettigi zaman inancının aksini ortaya koymaya inandıgı için bu konuda alimler
arasında ihtilaf vardır” hükmüne varmıstır.94

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

4. Ehl-i Sünnet’te Takiyye

Ehli sünnet’e göre; zaruret anında fiille degil ama dil ile takiyye yapmanın caiz
oldugu ve bu konuda ruhsat verildiginde icma vardır. Gazali, bir müslümanın canını
koruma söz konusu olursa bunu korumak için takiyye yapmasının vacip olduguna kail
olmustur.95 Ibni Hazm’ın da aynı görüste oldugu nakledilmistir.96
Takiyye’de baskasının canına, malına zarar vermemek ve yalancı sahitlik ile
ikinci kisileri yıpratmamak, iftira atmamak sartı kosulmustur. Ibni Abbas’ın da
“Takiyye dil ile olur elle degil” derken baskasına zarar vermemeyi kastettigi
anlasılmaktadır.97
Bu noktada Ehl-i Sünnet alimlerinin takiyye’ye yalnız dil ile olmak kaydı ile
izin verdiklerini, fiil ve amelle takiyye yapılmasının caiz olmadıgı konusunda hemfikir
olduklarını söylemek gerekir.
Imam-ı Serahsî: "Bir mü'minin ölüm ve iskenceden kurulmak için, oldugundan
baska türlü görünmesi ve davranmasına takiyye denir"98 hükmünü zikretmistir. Kur'ân-ı
Kerim'de: "Mü'minler, mü'minleri bırakıp kâfirleri dost edinmesinler; kim böyle yaparsa
Allah katında bir degeri yoktur, ancak onlardan sakınmanız müstesnadır..."99
buyurulmustur. Bu âyet-i kerimede geçen "ancak onlardan sakınmanız müstesnadır"
kısmını izah ederken Ebû Bekir el-Cessas; "hayatınızın veya bazı uzuvlarınızın imha
edilmesinden korkmanız halinde inanmayarak (kalben kötü görerek) onlara dost
görünmeniz müstesnadır."100 diye tefsir ettigi görülür. Hanefi fukahâsının bunun ikrah-ı
mülci ânında kullanılabilir bir ruhsat oldugunda müttefik oldugu anlasılmaktadır.
Tefsir-i Kurtubî'de: Imam Hasan el-Basrî'nin: "Müslümanlar için takiyye
ruhsatını kullanmak kıyamete kadar câizdir. Ancak bu ruhsatın kâfirlere müdahane
(dalkavukluk) ve sirin görünmek için kullanılması haram olur."101 dedigi kayıtlıdır.
Imam-ı Serahsî; takiyye'nin sadece kâfire karsı degil, ikrah-ı mülci ânında
zâlim yönetimlere de uygulanabilecegini beyan ettigi görülmektedir.102
Ehl-i Sünnet bilginlerince, takiyye’nin insanların arkasından gittikleri
peygamberler ve alimler için caiz olmadıgı ifade edilmistir. Nitekim Kur’an- Kerim’de
“Ey Resul! Rabbinden sana indirileni teblig et. Eger bunu yapmazsan onun elçiligini
yapmamıs olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır. Dogrusu Allah kafirler
topluluguna rehberlik etmez”103. Kuran-i Kerim'in yaratıldıgını varsayan (Halku’l-
Kur’ân) Mu'tezîli görüsün devlet eliyle zorla kabul ettirilmeye çalısıldıgı dönem, Islâm
mezhepleri tarihinde "mihne" olarak bilinmektedir. Basta Ahmed b. Hanbel (v.
241/855) olmak üzere, resmi düsünceye karsı çıkan pek çok Islâm âlimi, bu
tutumlarından dolayı mahkûm edilip iskenceye maruz kaldılar. Kendisini hapishanede
ziyaret eden amcası Ishak b. Hanbel ile aralarında su diyalog geçer;
“- Ebû Abdullah! (Ahmed ibni Hanbel) arkadasların seninle Allah arasında
olan hususta istenileni söylediler. Hapiste , zorlukta yalnız sen kaldın!.
-Amca! Alim takiyye tariki ile, cahil cehlinden ötürü (bu türlü) cevap verirse,
hakikat ne zaman ortaya çıkacak?!” Amcası der ki bu cevap üzerine ben sustum ve onu
ikna etmekten vazgeçtim.104
Muhammed Ebû Zehra su ifadelerinde alimler için takiyye’nin caiz
olamayacagını isabetli bir sekilde tespit etmistir: “Islam diyarında takiyye uygulamak,
islamî hükümlerin istikrar kazanmıs olmasından, farz olan ma’rufu emretmek ve
münkeri yasaklamak prensibi ile tenâkuz teskil eder. Hadis ve fetvada Ahmed’in
mevkiinde olan biri için, en siddetli iskencelere ugrasa bile, susmak dogru olmaz.
Rey’inde sebat etmesi gerekir. Takiyye arkasından gidilen imamlar için caiz olmaz.
Yoksa halkı yanıltabilirler. Çünkü halk imamların zahirine tâbî oldukları ve
derûnlarında gizlediklerini bilemedikleri için söyledikleri her seyin apaçık gerçekler
oldugunu düsünürler. 105demektedir.
Benzer düsünceyi Siî alimlerden Müfîd, “takiyyeyi tartısırken bunun alimler
için geçerli olmadıgını, ulemanın takiyye yapması durumunda hakikatin kaybolacagını
belirterek, takiyyenin ancak avam için geçerli olabilecegini açıklamıstır.106
Gerek sahsi korunma, gerek daha ulvi endiseleri sebebiyle içinde bulundukları
sartların zorlaması ile tarih boyunca bir çok alimin yazdıkları eserlerinde düsüncelerini
ya üstü kapalı ifade etmeye çalıstıkları veya hiç yazmamayı tercih ettikleri de bir
vâkıadır. Bunun en tipik örneklerinden birisi meshur Gazâli’dir. Bâtınîlerin korkunç ve
tahripkâr tehlikesi karsısında Abbâsî Halifesi Müstazhir’in mesrû halife oldugunu en
samimî tarzda müdafaa etmistir. Çünkü O, biliyordu ki Abbâsî Halifesi desteklenmezse
Fatimî Halifesi güçlenecekti. Abbâsî Halifesini desteklemek için yazdıgı meshur eseri
“Fedâihu’l-Bâtınıyye ve Fedâiletü’l-Muztazhıriyye”sinde imametin sartlarını ve
imamda bulunması gereken sıfatları sıralarken, Mustazhir’de bulunmayan bazı sıfatları
te’vil etmek zorunda kalmıstır. Mesela imamın müctehid seviyesinde alim olması sartını
O, imamın müracaat edebilecegi müctehidlerin bulunması seklinde yorumlamıstır. Yine
imamın, dini ve Müslümanları korumak için asker sevk ve idaresi ile harp ilminden
anlaması sartını da imamın emrinde bu islerden anlayan ehliyetli kisilerin bulunması
tarzında anlamıstır.107 Zamanımızda da aynı mülahazalarla ihtiyatlı davranan alimler
mevcuttur. Bu noktada inançların gizlenmesi anlamındaki takiyye ile ihtiyatlı ve tedbirli
davranmayı birbirine karıstırmamak lazım geldigi düsünülmektedir.
Görüldügü üzere, böyle bir baskı ve siddete maruz kalanların kullanmıs
oldukları ruhsatı tecviz etmeyen hiçbir mezhep yoktur. Çünkü bunların dayanakları,
Rasûlullah’ın (s.a.v) bizzat uygulamalarıdır.

Bu manada bir baskı ve tehlike karsısında inancın gizlenmesinde ayıplanacak
bir taraf olmadıgı açıktır ve esasen buna itiraz eden de yoktur. Si’a ile diger mezhepler
arasında bu konuda bir fark da yoktur. Ancak Sî’a’nın, takiyye’yi diger mezheplerden
farklı ve önemli bir prensip olarak alması, bir ruhsat olmaktan öte bir azimet olarak
telakki etmesi, muhalif mezhep mensupları ve bazı müstesriklerce kıyasıya tenkit
edilmistir. Bu özelliklerinden dolayı onlar yalancılıkla, secaat ve sahsiyetten
yoksunlukla itham edilmislerdir.108

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

IKINCI BÖLÜM

IMÂMIYYE’DE TAKIYYE KAVRAMI

I. IMÂMIYYE’DE TAKIYYE

Ebû’l Hasen el-Es’ari (v. 324/936), Si’a’yı üç ana kol olarak inceler ve
bunlardan birincisine, “Gâliye”, ikincisine “Râfıza”, üçüncüsü de “Zeydiyye” fırkası
adını vermektedir. Imam Es’arî’ye göre, bunlardan herbiri de kendi içlerinde birçok
fırkalara ayrılmıstır. Fakat hepsinin ortak yanı, Hz. Ali ve soyunun imâmetini iddia
etmeleridir. Imâmiyye bu kollar içinden “Rafıza”nın bir alt kolu olarak
degerlendirilir.109
Buna karsılık elimizde bulunan en meshur Mezhepler Tarihi kaynaklarından
birisi olan el-Fark beyne’l Fırâk adlı eserin sahibi Ebû Mansûr Abdülkâhir el-Bagdadî
(v. 429/1037) ise, Si’a’yı daha çok “Ravâfız” terimi ile ifade eder. Ona göre Hz. Ali’den
sonra bunlar dört fırkaya ayrılmıstır. Bu fırkalar; Zeydiyye, Keysaniyye, Imâmiyye ve
Gulattır. Bagdadi bu fırkaları anlatırken aralarında ne kadar çok ihtilaf olduguna
dikkatleri çekmeye çalısır.110
Si’a terimini kullanan Ebû’l-Feth Muhammed es-Sehristani (v. 548/1153) ise,
tanıma dikkat çekmekte ve onların Hz. Ali taraftarı olduklarını, imâmetin nass ve
vasiyete dayalı dini bir rukün oldugunu iddia ettiklerini söyleyerek sayılarını bese
çıkarmaktadır: Keysaniyye, Zeydiyye, Imâmiyye, Ismailiyye ve Galiyye.111
Imamî olmayan heresiografik (diger fırkaların Ehl-i Sünnet anlayısından ne
kadar uzak oldugunu anlatan) eserlerde, “isna-aseriyye” terimi, “Kat’iyye”nin
esanlamlısı olarak Abdülkâhir el-Bagdâdî tarafından kullanılır. Aynı sekilde Ebu’l
Muzaffer el-Isferayînî de (ö.471/1078) et-Tebsîr fi’d-dîn adlı eserinde bu terimi
kullanır. Bu ikisinden hiçbiri “isna-aseriyye” terimini bir bölüm baslıgı yapmamıstır.
Bunu gerçeklestiren ilk kisi, el-Milel ve’n-Nihal adlı eserinde Muhammed b.
Abdülkerim es-Sehristânî’dir. O’na göre “Isnaaseriyye”, hem (orijinal) Kat’iyye’ye hem
de onun alt gruplarına delalet eder.112
Imâmiyye (isnâaseriyye), Hz. Peygamber’in vefatından sonra, Ali b. Ebî Tâlib
(v. 40/661) ve sırasıyla iki oglu ile torunlarını Allâh’ın emri, Peygamber’in tayini ve
vasiyeti ile imam kabul eden ve böylece on iki imama uymayı dinin bir ruknü olarak
görenler bu isimle anılırlar. Günümüzde “Si’a” denince genellikle bu fırka anlasılır. On
iki imam kabul ettiklerinden dolayı “Isnâaseriyye” (onikiciler); imamlara inanmayı
imanın sartlarından biri olarak gördüklerinden dolayı “Imâmiyye”; itikat, ibadet ve
muamelatta Ca’fer es-Sâdık’ın görüslerine dayandıklarını belirttikleri için de
“Câferiyye” denmistir.113
Takiyye kavramı Müslümanlar arasında ilk olarak bazı Hâricî gruplar
tarafından kullanılmıs ise de bu düsünceyi bir inanç esası haline getirenler Siîlerdir.114
Imâmiyye Si’îliginde de takiyye çok önemli bir yer tutmaktadır. Si’a’nın ana grubunu
olusturan imâmiyye, bu konuda en genis kaynaga sahip olan Si’a fırkasıdır denebilir.
Takiyye sebebiyle kıyasıya elestirilere hedef olmasına, güvensizlikle suçlanmasına ve
görüslerinin temelsiz, islerinin aldatmaca oldugu ileri sürülmesine ragmen,115 Si’î
yazarlar, eserlerinde takiyyenin Islami bir kural oldugunu ısrarla savunmuslardır.116
Abdullah Feyyâz, Imâmiyye’ye göre takiyyenin, bir izin ve ruhsat oldugu için,
akaid konuları içinde yer almadıgını ve bu sebepten Imâmiyye Si’a’sının takiyyeyi
furû’u’d-dîn içinde mütalaa ettiklerini söyler.117 Ancak son derece açık ve kesin bir
sekilde takiyyenin vücubundan söz edilmekte ve ayrıca, “takiyye benim dinimdir;
takiyyesi olmayanın dini de yoktur” rivayetleri gerçek olarak kabul edilmekte iken,
konunun itikâdî meseleler118 arasında ele alınması daha makul görünmektedir.
Bazı çagdas arastırmacılara göre takiyye inancı Müslümanlar arasında ilk
olarak Muhammed b. el-Hanefiyye (v.81/700) tarafından savunulmustur.119 Muhammed
Bâkır ve sonra da Câfer Sadık’ın yolundan gidenler daha çok Râfızî diye nitelenmistir.
Muhammmed Bâkır ve çevresindekilerin pasiflik politikası, Siî topluluk içerisinde gizli
teskilatlanmayı ilk faaliyete geçirdigi söylenen Cafer es-Sadık tarafından devam
ettirilmistir. Sadık’ın bu gayretleri, babası Muhammed Bâkır’ın gündeme getirdigi
takiyye’yi daha ileri seviyede temeller üzerine oturtmus ve bir inanç esası haline
getirmistir. Ayrıca Muhammed Bâkır’dan önce hiçbir imamdan takiyye ile ilgili
herhangi bir rivayetin duyulmamıs olması, bu inancın ilk defa onunla birlikte tanınmaya
basladıgına bir delil sayılmıstır.120 Bu dönem, gerek Emevîler’in gerekse Abbasîler’in
Siîler’e karsı en yogun baskıyı uyguladıkları zamana tekabül etmektedir.
Her ne kadar bu tür tartısmalar yapılmıssa da, Ehl-i Sünnet ile Sîa arasındaki
temel ayrılık gerçekte ve baslangıçta ne itikâdî ne de fıkhîdir; aksine siyasîdir. Sayet
zamanla Sîa, siyasî anlayısını itikâdî bir temele oturtma yönüne gitmemis olsaydı büyük
bir ihtimalle, siyasî ayrılıklar iki kesim arasındaki farklılıgı derinlestirmeyecek, olsa
olsa siyasî alanda birbirlerini yanlıslayan düzeyde kalacaktı. Ancak Sîa’nın yönetimle
ilgili anlayıslarını, gelistirdikleri nazariyeler çerçevesinde önce itikâdî zemine
oturtması, sonra da dinin merkezine yerlestirmesi ayrılıgın itikâdî ve fıkhî alana
kaymasına yol açmıstır. Sîa’nın imâmeti ilâhî tayin anlayısına vardırmasıyla mesele
daha da tehlikeli bir karakter kazanmıs, nazariye geregi -sözde- ilâhî tayine ragmen
imâmet makamına geçen ilk üç halifenin hilafeti gayr-i mesrû, kendileri de gâsıp
sayılmıs, yine nass ortada iken ashabın Hz. Ali’ye biat etmemesi onlara ta’n edilmesine
hatta -yaygın olmamakla beraber- küfürle nitelendirilmesine yol açmıstır. Iste bu
imâmet nazariyesi çerçevesinde takiyye, bedâ, rec’at gibi farklı inanç ve telakkiler
dogmustur.121
Diger yandan Sîa’nın büyük alim ve imamları, taraftarlarına, dogru davranısı
telkin sadedinde bazı tavsiyelerde bulunmuslardır. Bu tavsiyeler zamanla “takiyye”
prensibinin iyice yerlesmesine sebep olmustur. Kuleynî’deki bir rivayet bu hususu
açıkça ortaya koymaktadır. Taraftarlarını kendilerine yapılan baskı, zulüm ve
taskınlıklarından ve fevrî hareketlerden sakındırıp sükûnetle, itidâle ve islâmî davranısa
tesvik eden Ca’fer es-Sâdık: “Bize leke getirecek bir is islemekten sakının. Çünkü kötü
çocuk yaptıgı isle babasını utandırır, ayıplatır. Alâkayı kestiginiz kimselerin
kötülüklerini ortaya çıkarıcı, onları yerici degil; övücü, ayıplarını örtücü olun.
Muhaliflerinizin cenaze namazlarına katılın. Onların hastalarını ziyaret edin.
Cenazelerinde hazır bulunun. Yapılacak her hayırda onları geçin. Çünkü siz hayır
yapmaya onlardan daha layıksınız. Vallahi bana göre Allah’a “hâb” ile yapılan
ibadetten daha sevimli bir sey yoktur. Râvî diyor ki: “Hab” nedir? dedim. “Takiyye”
diye cevap verdi.”122demektedir.
Yukarıda da deginildigi gibi takiyye de bedâ, ric’at ve mehdîlik anlayısı gibi
imâmet ile dogrudan irtibatlıdır. Masum olan imamın görünüsteki izah edilemeyen
davranısını takiyye ile açıklamak tatmin edici olmustur. Yoksa Hz. Ali’nin imâmetinin
amelî yönünü Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Osman’a bırakmasını ve Hz. Hasan’ın idareyi
devredisini baska türlü izah, Imâmiyye’nin imâmet anlayısı açısından mümkün
görünmemektedir.123
Iste buna göre; imam, gerek kendisi gerek kendine uyanların zarara ugraması
söz konusu oldugunda takiyye yapabilir. Bu durumda bile, imamı tanımak ve ona itaat
etmek farzdır. Nitekim Ebû Abdillah Cafer es-Sâdık (148/765) söyle der: “Biz, Allah’ın
itâatı farz kıldıgı kimseleriz. Ancak bizi tanıyanlar kurtulusa erer. Bizi tanımayanlar
mazur degildir. Bizim imâmetimize inanan mü’min, inkar eden ise kâfirdir. Bizi
tanımayan, ama inkar da etmeyen kimse, Allah’ın bize edilmesini farz kıldıgı itâati
yerine getirip hidayete kavusuncaya kadar delâlettedir.”124
Imâmiyye’ye göre inancı gizleme, Si’îligi saklama ve Sünnî çevrelerde Sünnî
gibi görünme anlamına gelen takiyye, aslında sadece Si’îler üzerinde baskıların
yogunlasıp can ve mal korkusu söz konusu oldugu zaman basvurabilecek bir prensip
olarak kabul edilmesine ragmen, onların takiyyeyi bir politika ve manevra aracı olarak
da kullandıkları bilinmektedir.125 Öyle ki, ileri sürdükleri herhangi bir görüsün aksinin
ispat edilmesi karsısında, asıl kanaatin gizlendigini ve takiyye yapıldıgını
söylemektedirler.126 Böyle olunca da Imâmiyye’nin nerede gerçegi izhar edip nerede
takiyye yaptıklarını tespit etmek hemen hemen imkansızlasmaktadır.127
Bunun yanında,“Takiyye mü’minle müsrikler arasında olur, müslümanla
müslüman arasında olmaz. Müslümanın müslümandan takiyyesine kesin olarak yol
aranmaz” diyen Serif er-Radiyy (406/1015) gibi alimlerin de bulundugunu zikretmemiz
gerekir. Yine Serif er-Radiyy’ye göre: “takiyye bir ruhsattır, efdal olan bu ruhsatın
kullanılmamasıdır. Kisinin ölünceye kadar Islam’da sebat etmesi, ruhsatı kullanarak
Islam’dan çıkmak suretiyle kurtulmasından daha faziletlidir.” Ayrıca Serif, takiyye’nin
amel ile olmayacagını, ancak dille söylemekten ibaret olacagını hatırlatmayı da
unutmaz.128
Tarih boyunca Sîa’nın kendi içinde takiyye konusunda farklı anlayısların
mevcut oldugunu hatırlatarak muhasım fırka mensuplarının takiyye ile ilgili
hücumlarında bütün Siîleri aynı kefeye koymanın uygun olmadıgı kanaatindeyiz.
Nitekim çagdas yazarlardan Abbas Ali el-Musevî bu konudaki haksız hücumları dile
getirirken takiyye’nin dinin fer’î meselelerinden olduguna bilhassa dikkat
çekmektedir.129
Çagdas Si’î tezahürler çerçevesinde “takiyye” kavramı bazı Si’î alimler
tarafından ele alınmıs ve “takiyye”nin dogru amaçları açıklanmaya çalısılmıstır. Ali
Seriati’nin bu konudaki tespitleri, bir Si’î alimin gözüyle130 “takiyye” gerçeginin
ifadesidir: “Si’a’da imâmet, adalet, takiyye, nefsi arındırma, takva, ibadet ve sefaat vardır. Bu ilkeler, daha çok bireysel, ahlaki ve ruhsal boyutlara sahiptir. Bu nedenle
onları daha rahat tahrif edebilir ve degistirebilirler. Nitekim bunu basardılar da. Yani
ilkeyi kaldırmadan anlamını degistirip bozdular. Halkı da onların aracılıgıyla toplumsal
hayatın sorunlarına sahip çıkmaktan, sosyal sorumlulugu yerine getirmekten, talihsizlik
ve mutsuzluk nedenlerini düsünmekten, geri kalmıslık faktörlerini, ayrıcalıklı insanların
varlıgını irdelemekten vazgeçirdiler. Takiyye ve taklid adına halkı sustururken, ibadet
ve tezkiye bahanesiyle kendilerine itaatkâr kıldılar.”131demektedir.
Çagımız Siî yazarlarından Abdülbâkıy Gölpınarlı ise, takiyye konusunda çok
siddetli saldırılara ugrayan Sîa’nın bu konudaki görüsünün iyi anlasılmadıgını ispatlama
gayreti içindedir. Bununla beraber diger Siî müelliflere göre çok daha mûnistir ve
hemen hemen Ehl-i Sünnet’in görüslerinin aynını benimsemistir.132 O bu görüsünü
desteklemek için, Sîa’nın gerekli hallerde nasıl takiyye uygulamadıgını, delilleriyle
sıralamakta, sonunda da su hükme varmaktadır: “Takiyye, dine, imana zarar verecek
yerlerde, hatta böyle bir ihtimalin bulundugu zaman, Islamın bagımsızlıgına,
Müslümanların özgürlügüne zarar vermesi ihtimali göz önüne alınarak terk edilir; aksi
halde din ve iman düsmanlarına yardım etmek, zulme, kahra boyun egerek, zalimin
zulmüne razı olarak onlara katılmak mahiyetini alır ki bu , küfre dek varan bir seydir.
Cenabı Peygamber, hiçbir vakit böyle bir harekette bulunmamıslar, hatta bu çesit
hareketi kınamıslar, yapılmamasını buyurmuslardır. Eimme-i Hüdâ da (oniki imam)
böyle bir zilleti hos görmemislerdir.”133
Günümüz Câferî alimlerinden Mûsa el-Mûsevî de takiyye’ye siddetle karsı
çıkar ve takiyye’yi imamlara nispet etmenin büyük bir hata oldugunu söyler.
“Rasûlullah mı takiyye yaptı? Hz. Ali mi, safındaki kuvvetli olanlara karsı çıkarak
Muaviye ile sulh yapan Hz. Hasan mı? Kendisinin , taraftarlarının ve çocuklarının sehid
olacagını bile bile Yezid’e karsı çıkan Hz. Hüseyin mi, tavaf ederken halife Abdülmelik
b. Mervan’a hiç ehemmiyet vermeyen, dualarında Emevî hilafetine lanet okuyan Imam
Seccâd mı? Ehl-i Beyt fıkhını ögretmekten çekinmeyen Muhammed Bâkır ve Câfer-i Sâdık mı takiyye yaptı? Ebû Bekir’in torunu olmakla övündügünü söylerken Câfer-i
Sâdık mı takiyye yaptı?134” diye de sorar.Mûsa el-Mûsevî’ye göre, diger imamlar da takiyye yapmamıslardı. Mûsa b.
Câfer’in Harun Resid’e muhalefet ettigi için birkaç yıl hapiste kaldıgını nazara verir.
Imam Rıza ve Imam Cevad’ın Imam Ali ve Imam Hasan Askerî’nin de takiyye
yapmadıgına dikkat çeken Mûsevî, takiyyeyi Si’a’nın afyonu olarak görür. “Takiyye
benim ve babalarımın dinidir” sözünün Imam Câfer’e ait olmayıp bunun o imama karsı
iftira ve yalandan baska bir sey olmadıgını da söyler.135

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

II. IMÂMIYYE’DE TAKIYYENIN DOGUSU VE YERLESMESI

Genel olarak Islam Mezheplerinin, takiyyenin kaynagına Kitap ve Sünnetten
çesitli deliller buldukları tespit edilmisti.136 Ancak burada su da belirtilmelidir ki, Hz.
Peygamber döneminde Ammar olayında görüldügü gibi “tuqah” tarzındaki bir korunma
ile Hicrî I. asırdan itibaren baskı altında kaldıklarını ileri süren çesitli mezhep veya fırka
mensuplarının kabul ettigi takiyye’nin birbirinden oldukça farklı oldugu
gözlemlenmektedir.137 Nitekim baslangıçtaki korunma; iskence ve ölümden kurtulmak
için müsriklerin isteklerini görünüste kabul etmek138 seklinde iken, Hicrî I. asrın
sonlarından itibaren mezheplerin tesekkülü ile birlikte takiyye’nin tamamen baska bir
anlam kazandıgı; ayrı bir siyasî olusumun güçlenmesi için fikrin, kanaat ve görüsün
gizlenmesi veya teskilatlanmada açıktan hareket etmeme anlamında kullanılmaya
baslandıgı görülmektedir.139
Bazı arastırmacılara göre bu manada takiyye tabirini ilk kullanan ve caiz
olmadıgını ileri sürenler Hâricîlerin Ezârika fırkasıdır.140 Nâfi b. el-Ezrak (v. 65/694)
Emevî idaresine karsı bir isyan baslatmıs ve bu ayaklanmaya bütün taraftarlarının
katılmasını saglamak ve gizlenmelerini önlemek için gerek söz, gerekse hareketle
takiyye’nin kesin olarak caiz olmadıgını ilan etmisti.141
Daha sonraki devirlerde de Hâricî fırkaları arasında takiyye ile ilgili
tartısmaların devam etmesi, “dâru’t-takiyye” ve “dâru’l-aleniyye” gibi tabirlerin ilk
Hâricî fırkalarında söylenir olması, takiyyeyi ilk kullanan Islam fırkasının Hâricîler
oldugunun yegane delili olarak gösterilmistir.142
“Takiyye” anlayısının dogması ile öteden beri Si’îligin temelini olusturan ve
siyasî bir konu olan imâmetin birbiri ile ilintili oldugu daha önce zikredilmisti. Hz.
Peygamber’in vefatından sonra Ali b. Ebî Tâlib’in halifelige daha layık oldugu ileri
sürülerek diger halifeler reddedilmisti. Ilk imam olarak kabul edilen Hz. Ali’nin basına
gelen olaylar ve sonunda sehadeti, onları Ehl-i Beyt taraftarlıgında daha da ileri
götürmüstü. Hasan b. Ali’nin Muaviye ile anlasarak hilafetten çekilmesi ise Si’îleri
imamlık arayısında büyük bir hayal kırıklıgına ugratmıstı. Fakat Hüseyin b. Ali’nin
Yezid’e biat etmeyip Mekke’ye gitmesi onlar için yeni bir ümit ısıgı olmustu. Ileri gelen
Si’îler kendisine biat ettiklerini ve derhal Kûfe’ye gelmesi gerektigini bildiren
mektuplar gönderdiler. Bu söz üzerine, Hz. Hüseyin Kûfe’ye geldigi zaman umdugunu
bulamamıs ve Kerbelâ’da sehit edilmisti. Buna sebep olanlar Hüseyin’e ihanet
ettiklerinden dolayı pismanlık duyduklarını göstermek ve onun intikamını almak üzere
Tevvâbûn (tevbe edenler) hareketini baslatmıslardır.143
Si’îlik adına sonu hezimetle biten Tevvâbûn hareketi de diger baskaldırmalar
gibi siyasî yönden Emevîlere olan düsmanlıklardan kaynaklanmaktaydı. Nitekim Ali
taraftarları, Abbasî rejiminin iktidara gelisinde Emevîler aleyhine olmak üzere büyük
çapta yıkıcı bir rol oynamıslardı. Fakat Abbasî idaresi altında olusan isler, bir önceki
rejimdekine nispetle daha iyi gittigi söylenemez. Çünkü onlar da Si’îlere Emevîlerden
pek farklı muamele etmemislerdi.144
Emevîlerin, daha önce Ehl-i Beyt’e baglanan maasları kesmesi, Si’îlerin
sahitliklerini kabul etmemesi, Cuma günleri minberlerde hutbenin sonunda Hz. Ali ve
soyuna sövmeyi ibadet haline getirmeleri, onları sevdigini söyleyenleri hapsetmeleri,
mallarına el koyup evlerini atese vermeleri gibi agır baskılarına bir de Abbasîlerin Si’a
ehline eziyet ve iskence anlamına gelen, Necef’te bulunan Ali b. Ebî Tâlib’in ve daha
fazla hürmet gösterilen Kerbela’daki Hz. Hüseyin’in türbelerini yıkması eklenince,
bütün Si’îlerin hiç son bulmayacak olan kin ve nefretini siyasî idarenin üstüne
çekmesine sebep oldugu belirtilmektedir.145
Hz. Muaviye b. Ebî Süfyan’ın Hz. Ali ve Ehl-i Beyti ile bütün Si’îlerin
isimlerini “Maas Divanı”ndan sildirdikten sonra onları tenkil için emirler verisi ve bu
durumun Ubeydullah b. Ziyâd ile Haccâc b. Yusuf’un valilikleri sırasında, bir kimsenin
kendisine Si’î denilecek yerde “zındık” veya “kafir” denmesinden daha memnun olacak
kadar tahammül edilemez bir hal alısı neticesinde, kendini gizleme, oldugundan baska
türlü görünme veya dinin isteyip aradıgı bir takım icaplardan kendini muaf saymak
(takiyye) prensibinin Si’îler tarafından benimsenmesinin en önemli sebebi olarak
gösterilmistir.146
Ayrıca Sî’a’nın, Hicrî II. asrın ortalarından itibaren yabancı bilgi ve kültürlerin
de tesiri ile aklî hareketin gelismesini sagladıgı diger fırka ve gruplara paralel olarak
hatta onlardan önce kendi prensiplerini sistematize ettigi belirtilmistir. Bu cümleden
olarak Sünnîlerin basında bulunan halife gibi sadece dünyevî islerde hüküm sahibi degil
aynı zamanda ser’î sahada hüküm ve kural koyma yetkisine sahip olan ve asla hata
etmez (ismet) bir ögretici durumunda olan imama uymanın farz oldugu benimsenmistir.
Fakat bunu gerçeklestiremeyen ve daima muhalefette kalan Sî’a’nın kendi fikir ve
görüslerini açıkça ortaya koyma imkanını bulamadıgı görülmektedir. Bu durumda
muhtemelen hakimiyetleri altında yasamak zorunda kaldıkları devletlerin halifeleri ve
valileri iktidarda kaldıkları ve imkan nispetinde Si’îler üzerinde baskı kurdukları
müddetçe onları fiilî idareciler olarak kabul etmek suretiyle takiyye esasına uygun bir tarzda hareket edip kendilerini emniyete almayı ve benimsedikleri gizli imamla isbirligi
yapmayı ilke edindikleri belirtilmistir.147

Imamiyye’de takiyye anlayısının ortaya çıkıs sebeplerinden biri de,
imamlarından gelen aynı konuyla ilgili birbirine zıt farklı rivayetleri uyusturma çabası
oldugu ifade edilir. Önceleri Cafer Sadık’ın taraftarları arasında olup ta daha sonra
ayrılan Süleyman b. Cerîr “Râfizî imamların uydurdugu iki görüs sebebiyle taraftarları
onların yalanlarını ebediyen fark etmezler; birisi bedâ, digeri de takiyye’dir” der.
Süleyman b. Cerîr’e göre takiyye; taraftarlarının degisik zamanlarda imamlarına
sordukları sorulara farklı cevaplar almalarından kaynaklanmaktadır. Çünkü taraftarları
sorularına verilen cevapları kaydediyorlardı. Imamlar ise, soruların farklı zamanlarda
sorulması yüzünden verdikleri cevapları ezberleyememislerdi. Bu sebeple, bazı
konularla ilgili birbirine zıt farklı görüsler ortaya çıkmıstır. Çeliskilerin farkına varan
taraftarları da bu meseleleri tekrar imamlarına götürdüler ve cevaplardaki bu
tutarsızlıgın ve karısıklıgın sebebini sordular. Imamlar, onlara verdikleri cevaplarda,
takiyye icabı böyle davrandıklarını, faydalarına olan seyi kendilerinin daha iyi
bildiklerini iddia ettiler.148
Takiyye’nin, düsündüklerini egemen otoritenin yada Müslüman çogunlugun
önünde söylemekten çekinen herkesin uygulaması gereken ser’î bir ödev olarak
algılanmaya baslanması – muhaliflerinin “Rafızî”, erken dönem fırak kitaplarının ise
“Kat’iyye” olarak tanımladıgı – Siîlerin gizli faaliyetlerini artırmalarıyla aynı tarihlere
denk gelir.149 Bu dönem, aynı zamanda imametin nass ve vasiyetle olması gerektigi
seklindeki Siî inancın tesekkülünden hemen sonraya , yani hicrî III. asrın baslarına
tekabül etmektedir. Sia’nın söz konusu anlayıstan dolayı mevcut yönetimleri gayri
mesru veya gâsıp görme düsüncesi ve hakim toplumun idaresini kabul etmeden yasama
mecburiyeti onları gerçek niyetlerini gizlemeye itmis150gözükmektedir. Maglubiyet
psikolojisi içerisinde bulunan bu kitlenin özellikle imamet inancını temellendirme
yönündeki gayretleri, takiyye’ye basvurmalarını daha da tesvik etmistir.

Hicri V. yüzyılın baslarında orta asyadan gelen Türk boyları Büveyhîler
hanedanına son verdi. Iste bu dönem, Siîlik için özellikle Vezir Nizâmülkmülk’ün
öldürülmesine kadar bunaltıcı olmustur. Zira Siîlik Horasan camilerinde kötülenmis,
Sünnîlik yüceltilmistir. Bagdat’taki sert tutum yüzünden Ebû Ca’fer et-Tusî, Necef’e
kaçmak zorunda kalmıstır. Genelde bu dönem Siîlik için takiyye dönemi olarak
görülürse de Selçuklular’ın hakimiyetinden uzak kalan bölgelerde bazı güçlü sahsiyetler
de yetismistir.151
Böylece baskı altında tutulan bir azınlık durumundaki Si’îler, yerlesik düzene
karsı bazen ayaklanma suretiyle bazen de Ali soyundan gelen ve onlara gerçek velayetin
verildigi imama gösterdikleri baglılık geregince takiyye örtüsü altında ancak
dayanabildikleri ve direnislerini sürdürebildikleri sonucuna varılmıstır.152
Öte yandan takiyye anlayısının bilhassa Si’î halk arasında yerlesmesinde ve
müzmin bir hal almasında siyasî çalkantıların rolünün de unutulmaması gerekir.
Örnegin Sah Ismail’in siyasî gayesini gerçeklestirmek için giristigi hareket takiyye’yi
kullanarak olmustur ve bu, takiyye’nin Siî halk arasında daha da yaygın olarak
benimsenmesine sebep oldugu zikredilmistir. Buna mukabil Yavuz Sultan Selim’in
devletini korumak için giristigi tenkîl hareketi de yine Siîler arasında aynı hizmeti
görmüs ve takiyye’nin yaygın olarak benimsenmesine sebep oldugu ifade edilmistir.153
Gelip geçen iktidarların mezhep anlayıslarını istismar edip, siyasetlerine alet
etmeleri sürdükçe Sî’a üzerinde baskılar artarak devam etmis ve sonunda takiyye
anlayısının bilhassa cahil Si’î halk arasında “sövmeyi gizlemek” sekline dönüstügü
tespit edilmistir. Fakat gerçek bir idareci sıfatıyla onlarla aradaki kavga ve kırgınlıgı
giderecek bir tutum karsısında halkın her zaman samimi ve barıstan yana oldugu da
belirtilmistir.154
Binaenaleyh, yukarıdan beri anlatılan takiyye’nin ortaya çıkmasındaki en
büyük amilin, korku ve baskılar karsısında korunmaya yönelik duyguların yanında bu defa siyasî davranısların önemli âmillerden biri olarak karsımıza çıktıgını görüyoruz.
Esasen bu tatbikat, Fatımîler döneminde hep görülegelen olaylardandır. Bir taraftan
dâîlerin hareketi takiyye anlayısı ile takviye edilirken, diger taraftan bu yıkıcı unsurlara
karsı sert tedbirler alan Selçuklu hükümdarlarının davranıslarının da yine Siîler
tarafından takiyye’nin yaygınlastırılması için elverisli fırsatlar olarak degerlendirildigini
söylemek mümkündür.
Takiyye’nin ortaya çıkmasında her ne kadar bu tür konular etkili olmussa da
aslında bu düsüncenin temeli daha çok zamanın sartlarından kaynaklanmıs
gözükmektedir. Insan haklarına riayet edilmedigi, düsünce ve vicdan özgürlügünün
yeterince genis tutulmadıgı ve yasakların fazla oldugu toplumlarda takiyye ahlakı bir
siyaset haline gelir. Yasaklar nedeniyle gerçek inancını toplumla paylasamayan bireyler,
gerçek kimligini gizler ve kendinden istenilen ölçülerde davranır.
Siîlik, özellikle Islamın ilk asırlarında sürekli iktidar emelleri tasıyıp muhalif
kesimi temsil ettigi için ilk dönemden itibaren takip ve baskıya maruz kalmıstır. Bunun
sebep oldugu karamsarlık ve korku bu kitleleri büyük ölçüde yer altına itmis, onlar da
kendilerini koruma gayesiyle gerçek inançlarını saklamaya çalısmıslardır.155

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

III.TAKIYYE’NIN ÇESITLERI

Oldukça karısık bir yapıya sahip olan takiyye prensibinin Imâmiyye
Si’îligindeki konumunun tam tespit edilebilmesi için iki yönden ele alınması
gerekmektedir:

1. MÜCADELE (SAVASIM) TAKIYYESI

Müminin degil, imanın korunması için gizli mücadelenin özel kosullarına
uymak savasım takiyyesidir. Yani Si’a’nın düsünceye dayalı olarak faaliyet göstermesi,
toplumsal ve siyasal bir savasımda bulunması ama kendini belli etmemesi, fitne
nedeniyle hilafet odagı karsısında ortaya çıkmaması, bos yere kayba ugramaması, kendi
örgütünü, gücünü ve canını tehlikeye atmamasıdır. Bu durumda takiyye, hilafet
karsısında güç odaklarını koruma, mücadelenin sürmesi için düsman karsısında bozguna ugramama yolunda bir güvencedir. Hz. Peygamber’in ilk üç yılda takiyye ile hareket
ettigi belirtilmis ve Emevî-Abbasî rejimlerinde imamların hayatı buna örnek olarak
gösterilmistir.156
Ali Seriatî, “Ve Cevap Veriyorum” isimli eserinde bu tür takiyye ile ilgili
görüsünü söyle nazara verir; “Takiyyeye inanırım. Inandıgım takiyye, korku nedeniyle
degil de imanı korumak gayesiyle olan bir sakınma ve inancı gizlemedir. Yoksa
sorumsuz ve aylak, issiz bir kimsenin korku sakınması olan takiyye degildir. Oysa, iman
yolunda, hakkın, adaletin ve imametin gerçeklesmesi ve zafere ulasması gayesiyle
tutumlarını gizliden gizliye sürdürerek düsmana karsı savasım verenlerin bu ugurda
takip ettikleri takiyyedir. Yani, gerek savas alanlarında sır saklama, gerekse Ehl-i
Sünnet kesimine mensup olan Müslümanların karsısında mezhebî bir kavgaya engel
olmak, fraksiyonel ve parçalanmıslık saplantılarına meydan vermemek için ve müsterek
düsmanların karsısında, Islamî bir sevgi ve birlik olusturmak gayesiyle Sia ekolünün
büyük Islam toplumu içindeki takiyyedir.”157
Bu durumu, Imâmiyye Si’a’sınca en muteber kaynaklarda açıkça görmek
mümkündür. Nitekim besinci imam olarak kabul edilen Muhammed b. Ali el-Bâkır (v.
114/732), Emevîler’in takibi altında veya idarenin manevi baskısından korunmak
amacıyla gayet net ve kesin bir ifadeyle, “Bizim takiyye hakkındaki inancımız sudur:
Takiyye vaciptir ve onu terk eden namazı terk edenle aynı durumdadır” dedigi
nakledilmistir.158 Yine aynı imamın, “Takiyyeden daha degerli ne vardır! Takiyye,
mü’minin cennetidir, eger basınızda adaletsiz ve zalim bir idare varsa onlarla zahiren
kaynasın, içinizden de onlara karsı çıkın.” dedigi de nakledilmistir.159
Ebû Abdillah künyeli altıncı imamları Ca’fer b. el-Bâkır’dan da su rivayet
edilir: “Takiyye benim ve atalarımın dinidir; takiyyesi olmayanın dini de yoktur,
Allah’a yemin olsun ki benim için yeryüzünde takiyyeden daha degerli hiçbir sey
yoktur, takiyye yapanı Allah yüceltir, takiyye yapmayanı ise, alçaltır. el-Kâim ortaya
çıkıncaya kadar takiyye yapmak vaciptir ve asla terki caiz degildir. Takiyyeyi el-
Kâim’in ortaya çıkısından önce terk eden kimse Yüce Allâh’ın dininden ve Imâmiyye
mezhebinden çıkmıs, Allâh’a, Rasûl’üne ve imamlara muhalefet etmis olur” seklindeki
sözleri konuya daha genis boyutlar katmaktadır.160
Yedinci imamları olan Musa b. Ca’fer, talebesi olan Ali b. Suveyd’e söyle
yazmıstır: “Bizim söyledigimiz veya bize nispet edilen bir sey duydugun zaman
hilafının dogru oldugunu bilsen de sakın hiçbir sey söyleme; çünkü sen, onu niçin
söyledigimizi ve hangi sebeple vaz’ ettigimizi bilemezsin. Sana bildirdigimize inan,
gizlemeni istedigimizi ise, ifsa etme.”161
Zamanla Si’a üzerindeki baskılar kalkıp kendi devletlerini kurduklarında, artık
bu tür takiyyeye ihtiyaç azaldıgı, öyle ki son devir Si’î alimlerin görüsleriyle Ehl-i
Sünnet’in görüsü neredeyse aynı noktaya geldigi tespit edilmistir. Allâme Nâsıruddîn
et-Tûsî’nin (v. 490/1069) “Takiyyeye ancak can korkusu ve dinde büyük bir fesada
sebep olacak durumlarda izin verilir, bunun dısında ise yasaklanır” dedigi
belirtilmistir.162
Tarihi akısı içinde nakledilmeye çalısılan bu tür takiyye, aslında Imâmiyye
Si’ası’nda, dostla bütünlesme ve muhaliflerle mücadele yolu olarak kabul edilir. Aynı
zamanda bir “amelî taktik” olup sartlara ve durumlara baglıdır. Bu yüzden dini
otoritenin emriyle kimi zaman yasaklanır ve haram kılınır. Nitekim Imam Humeynî,
“Takiyye su anda küfürdür. Onun bir kenara bırakılması ve zalim yöneticilere karsı
çıkılması gerekir.”163 demektedir.
Idari baskılar, zulüm ve iskence arttıkça kendilerini korumak için en faydalı bir
araç olarak bunu kullanmıslardır.Tarih boyunca bu tür takiyye, siyasî ortama göre
degiskenlik göstererek kullanılmıstır. Isnâaseriyye Siîligi, ilk defa Büveyhîler sayesinde
akidesini serbestçe yayma ve yazma imkanına sahip olmustur.164 Sii Safevî döneminde Si’a’nın idareye hakim olmasıyla bu nevi takiyye, önemini kaybetmis ve hatta
yasaklanmıstır.165

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

2. VAHDET (BIRLIK) TAKIYYESI

Büyük Islâm toplumunda Si’a’nın basvurdugu takiyye, kendine ait ihtilaflı
konuları açarak Islâm birliginde tefrikaya neden olmama amacını tasır. Öyleyse takiyye,
Si’a’nın kendi inancını korudugu, ama bunu Islâm toplumu içinde tefrikaya,
parçalanmaya ve düsmanlıklara meydan vermeyecek biçimde yaptıgı bir örtü oldugu
ileri sürülmüstür.166 Bu nedenle Ca’fer es-Sâdık’ın, “dogrusu mümine karsı riya ile
davranmak sirktir; evinde münafıga (Sünnî) karsı riyakar olmak ibadettir”167 dedigi
rivayet edilmistir.
Ayrıca Si’î alimler, ayrıcalık yapmamak için Mekke ve Medine’deki cemaat
imamının arkasında takiyye icabı namaz kılmanın mümkün oldugunu, çünkü
imamlarının Si’î olmayanlarla birlikte takiyye icabı birinci safta namaz kılan bir
kimsenin sanki Allâh Rasûlü ile ilk safta namaz kılan biri gibi oldugunu168 söylerler.
Ihtilaflı konulara dayanmak ve iç bünyede karısıklıga sebep olan durumları
gündeme getirmekten kaçınmak, aynı safta bulunanların muhalif görüslerine katlanmak,
birbirinin düsünce ve islerine saygı göstermek, düsman karsısında ortak hedeflerin ve
toplumun korunması için azınlıgın uyguladıgı takiyye’nin bu nevi takiyye kapsamına
girdigi belirtilmektedir.169 Ali b. Ebî Tâlib’in iç karısıklıklar karsısındaki tutumu buna
örnek gösterilirken, Ca’fer es-Sâdık’ın aynı amaçla Si’îlere, Si’î olmayanların
hastalarını ziyaret etmelerini, cenazelerinde bulunmalarını ve mescidlerinde namaz
kılmalarını söyledigi170 rivayet edilir.
Takiyye, ne bir gizli teskilatı amaçlayan inançtır, ne miskince bir boyun egis.
Takiyye, dini, dindasları, hatta fürûda ihtilaf olsa bile iman bakımından tevhide,
nübüvvete, meada (öldükten sonra dirilmeye) inanan Müslümanların vahdetini korumak
için mü’minin zorda kalınca kullanacagı bir kalkan oldugu171 da ifade edilmistir.
Imam Humeynî’nin “abdest almanın ayrıntılarında takiyyeye basvurularak
baska bir mezhebe uyulabilir” ifadesinde zikredilen takiyye, Ali Serîatî’nin de dikkat
çektigi Müslümanlar arasında uygulanması gereken tevhid takiyyesi olabilir.172
Aslında Islam birligini koruma gerekçesiyle yapıldıgı iddia edilen bu tür
takiyye, Imâmiyye Si’asına ters düsen bazı tarihi olayların haklı gösterilme aracı
durumunda oldugu da göz ardı edilmemelidir. Mesela, Ali b. Ebî Tâlib’in kendinden
önceki halifelere karsı tutumu, takiyye olarak yorumlanmıstır. Oysa ki, Imâmiyye’ye
göre; Allâh’ın emri, Peygamberin tayini ve vasiyeti ile mesru imam, hatadan korunmus
bir kimse, kendi hakkını istemeli, hakkını alanlara karsı susması ve açıkça imamlıgını
ilan edip bu ugurda savasmayıp uzun yıllar beklemesi açık bir zıtlık teskil etmektedir.
Imamların muhalif zümrelere takiyye uygulamaması, Imâmiyye’nin bu
konudaki görüsünü nakzetmektedir. Hz. Ali’nin Cemel ve Sıffin’de muhalifleriyle
savasması, oglu Hüseyin’in güçsüz olmasına ragmen Emevîlerle mücadele etmesi,
Musa Kâzım’ın Abbasiler’e muhalefet ederek senelerce Bagdat hapishanesinde kalması
Imâmiyye’nin izahta güçlük çektigi konulardır.173
Imâmiyye’nin, imâmet inancından kaynaklanan bu açmaz, ancak takiyye ile
asılarak bir çözüm yolu bulunabilmistir. Bunun yanında yine Hasan b. Ali’nin (v.
50/670) hilafetten vazgeçip Muaviye ile anlasması, Imâmiyye için ayrı bir problem
teskil etmektedir. Olaylar bu sekilde gelisince, Si’a yine problemini takiyye ile
çözümlemeye yönelmektedir.174
Ayrıca Si’a’yı takiyye yapmaya zorlayan sebepler arasında imamlardan aynı
konuda çeliskili birkaç rivayetin geldigi de unutulmamalıdır. Bu konuya temas eden
Rıza el-Muzaffer, çeliskili rivayetlerin takiyye icabı söylenmis sözler oldugunu belirtmektedir.175 Belki de bu sebeplerden dolayı takiyye, Si’a için rahmet sayılmıs,
takiyyesi olmayanın imanı da olmayacagı sık sık tekrarlanmıstır.176

[zeydiyye]

Ynt: TAKİYYE NEDİR ? NE DEĞİLDİR?

IV. IMAMIYYE’YE GÖRE DINDE VE MEZHEPTE TAKIYYE’NIN HÜKMÜ

Bazı Siî alimler, Kur’an’ın sarahatinde görüslerini destekleyen ifadelerin
bulunmaması nedeniyle usûl’üd-dîn’i, usûl’üd-dîn ve usûl’ül-mezhep seklinde ikiye
ayırmıslardır. Daha çok son birkaç asırda yasayan alimlerce gelistirilen bu anlayıs, her
ne kadar bütün Siî alimlerince benimsenmis degilse de zaman zaman atıflara konu teskil
etmektedir.177
Seyh Müfîd, kendinden önceki ulemaya oranla takiyye konusunda daha esnek
bir yaklasım sergilemis; takiyye’nin sartlara baglı olarak farz veya vacip ve bazı
durumlarda da gereksiz oldugunu açıklamıstır.178
Takiyyenin hükmü, durum ve sartlara göre vâcip, müstehap, mübah, mekruh
yada haram olabilir.179
Imam Muhammed Bâkır’ın “canını korumak, kan dökülmesine engel olmak
için takiyye caizdir; kan dökülmesine sebep olacak hallerde takiyye olamaz” dedigi
nakledilmistir.180
“Takiyye” isimli müstakil eser telif eden Murtazâ el-Ensârî (H.1214-1282),
konuyu teklifî hükümler açısından degerlendirerek takiyye’nin bes hükmünün oldugunu
söyler181;Birincisi: fiilî bir müdahale sonucu olasacak zararın uzaklastırılması için
basvuralan takiyye ki bu vacip takiyye’dir. Ikincisi; düsmanların saldırısından kendini
koruma seklindeki takiyye’dir ki bu müstehap olan takiyye’dir. Bu tür takiyye’ye örnek olarak düsmanların memleketinde yasayıp da onlarla sosyal münasebete devam etmeyi
gerektiren takiyyedir. Bu tür takiyye’yi terk etmek hemen degil ama tedricî bir zararın
ortaya çıkmasına sebep olur. Üçüncüsü: Mübah olan takiyye’dir. Islenmesi veya terki
Sâri’ nazarında esittir. Dördüncüsü: Mekruh olan takiyye’dir. Burada takiyye’yi terk
edip azimetle amel edilmesi daha evladır. Zor durumda kalanın Islam kelimesini
yüceltip küfür kelimelerini teleffuzdan kaçınması gibi. Besincisi: haram olan takiyye’dir
ki, sonunda bir müslümanın canına, malına veya namusuna bir zarar gelecekse orada
takiyye yapmak haramdır.182
Kâsifü’l-Gıta da: “Her insanın en aziz seyi ve en aziz varlıgı olan hayatını
korumak için gerektiginde takiyye’ye basvurması zarurîdir. Seref için, hakkı korumak
için, bâtılı yok etmek için insanın tehlikeye atılması da gerekir, fakat böyle bir zaruret
bulunmadıgında nefsini korumak için gerçegi gizlemesi lazımdır. Nitekim Ammâr bin
Yâsir böyle yapmıstır. Takiyye ile amel, faydası yokken nefsini telef ettirmemek için
vâciptir. Nefsi korumaya hakkı takviyeye yaradıgında takiyye ruhsattır. Fakat batıl
revaç bulacaksa, halk sapıklıga düsecekse, zulüm devam edecekse, takiyye hiçbir zaman
caiz degildir. Böyle yerdeki takiyye kınanmalıdır.”183diyerek takiyyenin nerede vacip,
nerelerde caiz ve nerede de haram olduguna isaret etmektedir.
Ali Seraîtî de Ali Sîa’sında takiyyenin, bir “amelî taktik” olup kosullara ve
durumlara baglı oldugunu, bu yüzden rehberin teshisiyle kimi zaman
yasaklanabilecegini, hatta haram kılınabilecegini ifade eder.184
Çagdas siî alimlerden Gölpınarlı da “takiyye, dine imana zarar verecek
yerlerde, hatta böyle bir ihtimalin bulundugu zaman, Islâm’ın bagımsızlıgına,
Müslümanların özgürlügüne zarar vermesi ihtimali göz önüne alınarak terk edelir.”185
diyerek takiyyenin her zaman ve zeminde kullanılabilir bir ruhsat olmadıgına isaret
etmektedir. Her insan canına, malına yahut yakınlarına bir zarar geleceginden endise
ederse, tabiî olarak bu zararı gidermek için inancını gizlemek durumunda kalabilir. Iste
böyle bir zorunluluktan dogan takiyye’nin nerelerde farz nerelerde de haram oldugu
konusunda bilginler arasında ihtilaf olmustur.
Rıza el Muzaffer bu durumu söyle degerlendirir: “Takiyye'nin gerekli ve
gereksiz yerleri vardır ve her hususta, herhalde vacib degildir; hatta sırasında, gerçegi
belirtmek, dine yardım etmek, Allah yolunda savasmak gibi hallerde Takiyye'yi terk
etmek vacibdir; bu gibi hallerde mala-cana bakılmaz. Kanlarının dökülmesi haram olan
kisilerin öldürülmesi ihtimali, yahut batılı tervic, yahud da dinin esasının bozulması,
müslümanların sapıklıga sevki, zulüm ve cevrin açıkça icra edilmesi gibi hallerde, hasılı
temeli sarsan hususlarda takiyye haram olur.186